نصیریه، علویان و شیعه اثنا عشری

یکی از فرق اسلامی که امروز در سوریه و برخی کشورهای اسلامی دیگر وجود دارد، فرقة نصیریه یا علویان است. در این مقاله قصد داریم به سیری از دیدگاه­های مختلف دربارة این فرقه بپردازیم. اطلاعات صحیح دربارة این فرقه بسیار کم است. تحقیقات دربارة آن نیز در دهه های اخیر شروع شده است. در ایران، حتی در حد گزارشی هم، این مباحث طرح نشده است. بنابراین، هر بخش این موضوع، تحقیق دقیق و عمیق را طلب می کند، اما به دلیل کمبود اطلاعات لازم است ابتدا مقالاتی گزارش­گونه نوشته شود و سپس تحقیقات ویژه در قسمت­های مختلف دنبال شود.
در مقدمه لازم است به این نکته اشاره کنیم که در بررسی بسیاری از فرقه ها در جهان اسلام، آنچه شرط انصاف است رعایت نمی شود.1 با آن همه تأکید که اسلام در باب صداقت و امانت فرموده است، گویا این صداقت و امانت فقط باید دربارة افراد رعایت شود، ولی اگر سخن از گروه­ها و فرقه های اسلامی در میان باشد، ضرورت رعایت صداقت و امانت از بین می رود و هر کس هرچه را خواست به فرقه ها نسبت می دهد. گاه نظر غیر قابل قبول یک فردِ نزدیک به فرقه را به همان فرقه نسبت می دهند و یا نظر تردید آمیز فردی را که در فرقه پذیرفته نشده است، دیدگاه ضروری آن فرقه می شمرند، یا دیدگاه­های مغرضانة دشمنان و مخالفان را دیدگاه­های مسلّم یک فرقة دیگر ذکر می کنند. اینان کمتر حاضرند از خود سؤال کنند که اگر آنچه به یک جمعیت نسبت می دهند، غلط یا اشتباه باشد یا مورد پذیرش نباشد، چه کسی پاسخگو خواهد بود. به هر حال، متأسفانه، این وضعیتی است که از گذشته وجود داشته و همچنان هم ادامه دارد.
یکی از فرقه­ هایی که این زهر به کامشان ریخته شده و شاید بیشترین ظلم­ها به آن­ها رفته است، فرقة علویان اثنا عشری است که دوست و دشمن، خاورشناس و اسلام شناس، مسلمان و غیرمسلمان، هرچه خواسته اند به آن­ها نسبت داده اند. ولی خوب بود با پژوهش در این فرقه که هنوز در صحنة2 کشورهای اسلامی فعال است، صحت و سقم این نسبت ­ها بررسی می شد.
البته ممکن است گفته شود که شاید آنچه در گذشته به آنان نسبت داده شده، مربوط به پیشینیان این فرقه است که دارای عقایدی بوده اند، ولی امروزه علویان خود را از عقاید پیشینیان رها ساخته اند. بر فرض که چنین احتمالی درست هم باشد، نویسندگانی که در این زمینه تحقیق می کنند، عقاید کسانی را که دیروز زندگی می کردند، ذکر می کنند و در نهایت علیه علویان امروز نتیجه گیری می کنند. از طرفی با توجه به غرض­ورزی­ هایی که در گذشته انجام شده، لازم است دربارة آنچه در نوشته های پیشینیان است نیز تجدیدنظر شود و همة آن­ها دوباره بازنگری شود.
ما در این نوشته، ابتدا دیدگاه­های ملل و نحل­ نویسان را دربارة نصیریه و علویان پی می گیریم و سپس به دیدگاه­های نویسندگان جدید می پردازیم و در آخر، دیدگاه­های برخی از نویسندگان علوی را یادآوری می کنیم. به نظر می رسد اگر خود این سه بخش بدون داوری با هم مقایسه شود، روشن می گردد که در نوشته های راجع به علویان چقدر صداقت وجود داشته است.

دیدگاه­های ملل و نحل­ نویسان قدیم دربارة نصیریه

از نخستین کسانی که به معرفی فرقة نصیریه پرداخته، سعدبن عبدالله اشعری قمی است. وی در کتاب المقالات و الفرق آن­ها را این­گونه معرفی می کند:
عده ای از قائلان به امامت علی­بن محمد به نبوت فردی به نام محمدبن نصیر غیری معتقد شدند. او ادعا می کرد که نبی و رسول است و علی­بن محمد عسگری او را فرستاده است. وی قائل به تناسخ بود و در حق ابوالحسن غلو نمود و قائل به ربوبیت او شد. او محرمات را مباح می دانست و نکاح مردان با مردان را جایز می شمرد و تصور می کرد این کار از روی فروتنی است.3
با کمی تفاوت، همین مطالب در فرق الشیعه نوبختی آمده است. برخی از عبارات نوبختی نیز صحیح تر به نظر می رسد؛ از آن جمله در المقالات و الفرق به دنبال اسم امام هادی (ع)، «عسگری» آمده است. اما عسگری از القاب امام یازدهم است و به­درستی در کتاب نوبختی نیامده است.4
ابوالحسن اشعری، بنیان­گذار فرقة اشاعره، در یک سطر چنین آورده است که فرقه ای از رافضه که به آن­ها نمیریه گفته می شود، اصحاب غیری اند که معتقدند خداوند در نمیری حلول کرده است.5
بغدادی، نویسندة الفرق بین الفرق می نویسد:
شریعیه و نمیریه از حلولیه اند که گفتند روح خدا در پنج کس اندر آمد که پیغمبر و علی و فاطمه و حسن و حسین باشند و آن پنج تن خدایان اند.6
آورده اند که شریعی روزی دعوی نمود که خدای در وی حلول کرده است. پس از او مردی از پیروانش که نمیر نام داشت و می پنداشت که خدای به کالبد وی اندر آمده است، جانشین او شد.7
شهرستانی ضمن ذکر نصیریه و اسحاقیه در کنار هم می نویسد: نصیریه بیشتر معتقدند که جزء الهی (در امام علی) وجود دارد و اسحاقیه معتقدند که امام علی (ع) در نبوت با پیامبر شریک بود.8
صاحب الفصل معتقد است:
یکی از فرق سبئیه گروهی هستند که ادعای الوهیت امام علی می کنند و در زمان ما بر منطقة خبة الاردن در شام، مخصوصاً شهر طبریه، غلبه یافته اند. از گفته های ایشان است لعن [حضرت] فاطمه، دختر پیامبر، و [امام] حسن و [امام] حسین، فرزندان علی ـ رضی اللَّه عنه ـ و یقین به اینکه آن­ها شیاطینی به صورت انسان اند. این گروه معتقدند عبدالرحمن­بن ملجم مرادی، افضل اهل زمین و بزرگوارترین آن­ها در آخرت است؛ چون او روح لاهوت را از تاریکی جسد رها ساخت.9
در تبصرة العوام آمده است:
در مقالت اصحاب اهل دوم از فرق اسلام که ایشان را شیعه خوانند؛ بدان که در این زمان از قومی که خود را شیعه خوانند چهار فرقت بیشتر نماند... چهارم نصیریان. و فرقت اول از نصیریان... سبأئیه اند و فرقت دوم کاملیه اند... فرقت سوم بیانیه اند... فرقت هشتم شریعیه اند و ایشان گویند خدای تعالی بر نبی و علی و فاطمه و حسن و حسین فرود آمد و ایشان اله اند. و نُمیری گوید: خدای تعالی در وی فرود آمد ـ یعنی به علی ـ و او اله است10... جملة فرق که ایشان دعوی شیعیت­گری کنند، در زمان ما چهار فرقت بیش نباشند؛ اول نصیریان و بیان کفر ایشان کردیم.11
استفتایی از ابن تیمیه نقل شده است که او در آن نظر خود را دربارة نصیریه بیان داشته است. متن استفتا و فتوا چنین است:
نظریات علما و پیشوایان دین که خداوند از ایشان خشنود باد و آنان را در اظهار حق مبین و فرو نشاندن آتش فتنه های مخالفین توفیق دهاد، دربارة نصیریه چیست؟ کسانی که به حلال بودن شراب، تناسخ ارواح، قدم عالم، انکار وجود رستاخیز و قیامت و بهشت و دوزخ در غیر این دنیا معتقدند، و می گویند نمازهای پنج­گانه عبارت از پنج اسم یعنی نام­های علی، حسن و حسین و محسن و فاطمه است و ذکر نام این پنج تن، آنان را از غسل جنابت و وضو و سایر شرایط و واجبات نماز بی نیاز می سازد. روزه نیز نزد آنان عبارت از نام سی مرد و سی زن است که در کتب خویش از آنان نام می برند و اینجا جای ذکر اسامی آنان نیست. به عقیدة این گروه، خالق آسمان­ها و زمین، علی بن ابی طالب - رضی اللَّه عنه ـ است و هم او در آسمان و زمین امام است... .
متن فتوای ابن تیمیمه هم این است:
جماعتی که از آنان یاد شد و نصیریه نام دارند و نیز سایر فرقه های قرامطة باطنیه، از یهودیان و مسیحیان و بلکه از بسیاری از مشرکان کافرترند و ضرری که متوجه امت محمد (ص) می سازند، از ضرر کافران محارب از قبیل کافران ترک و فرنگ و همانند آنان بیشتر است؛ زیرا این گروه در نزد مسلمانان ناآگاه به تشیع و موالات اهل بیت تظاهر می کنند، در حالی که در حقیقت نه به خدا ایمان دارند و نه به رسول او، نه به کتاب او، نه به امری و نه به نهی ای، نه به ثوابی و نه به مجازاتی، نه به بهشتی و نه به دوزخی، و نه به هیچ کدام از پیامبران پیش از محمد (ص) و نه به دینی از ادیان پیشین؛ بلکه در برخورد با کلام خدا و سخن رسول او که نزد همة مسلمانانش شناخته شده است، آن را بر طبق آنچه بدان عقیده دارند تأویل می کنند.12
این­ها بخشی از عبارات ملل و نحل­نویسان تا دورة ابن تیمیه است که به عقاید نصیریة غیریه و شریعیه پرداخته اند. در برخی از نوشته ها، نظیر اشعری قمی و نوبختی، اسم «نصیر» و «غیر» به عنوان بنیان­گذار آمده است، اما برخی نیز نظیر ابوالحسن اشعری به هیچ وجه به بنیان­گذار اشاره نکرده اند. این امر که نمیر و نصیر یکی هستند یا شریعیه در اصل نمیریه بوده و مطالبی از این قبیل، از نوشته های ملل و نحل­ نویسان به دست نمی آید.
از سوی دیگر، عقاید نسبت داده شده نیز بسیار متفاوت و گاهی در حد تناقض اند. در یک جا گفته شده خدا در روح «غیر» حلول کرده و گاهی گفته شده در روح پنج تن حلول نموده است. گاهی حضرت زهرا در اوج قرار گرفته و گاهی بدترین توهین­ها به آن حضرت روا داشته شده است. به هرحال، عبارت­ها چنان متفاوت است که به آسانی نمی توان آن­ها را به دیدگاه قابل قبولی برگرداند.

نویسندگان جدید و نصیریه و علویان

نویسندة کتاب الفرق و الجماعات الاسلامیه، دربارة نصیریه از چند منبع مطالبی نقل می کند که بیشتر همان مطالب فرق الشیعه نوبختی است. وی در صفحة 118 کتاب خود از فرقة نمیریه و در صفحة 123 از فرقة نصیریه سخن می گوید و نصیریه و علویون را یکی می داند و بنیان­گذار نصیریه و نمیریه را یکی می شمارد. وی در ضمن بحث از نمیریه، بنیان­گذار این فرقه را محمدبن نصیر نمیری می داند و در دومی هم از محمدبن نصیر بصری نمیری نام می برد که کلمة بصری در دومی اضافه است. وی در ادامه دربارة نصیریه می نویسد: «سخنانی دربارة این فرقه وجود دارد که امام علی را خدا می دانند و گفته اند که ظهور نورانی آن حضرت با جسد جسمانی بوده است؛ نظیر جبرئیل که به صورت بعضی از افراد در می آمد.» پس از این، نویسنده اظهار می دارد که نمی خواهد از هیچ فرقه ای دفاع کند، ولی در پیش آن­ها بوده و در پاسخ به سؤالاتی که از آن­ها کرده است، هرگز چنین چیزی نگفته اند. به عقیدة وی، برخی از جاهلان این طایفه که اندیشة این گروه را نمی شناسند، سخنانی می گویند که با افکار طایفه منافات دارد. در پایان، نویسنده آورده است که این گروه در کشورهایی نظیر ترکیه، ایران، فلسطین و... زندگی می کنند.13
در کنار این اظهارنظر، نویسندة تاریخ المذاهب الاسلامیه دربارة آن­ها این­گونه اظهارنظر می کند که برای این گروه جز اسمی از اسلام باقی نمانده است و اینان معتقد به الوهیت حضرت علی هستند.14
در دایرة­­المعارف مصاحب آمده است:
نصیریه، اصحاب نصیر نمیری بودند که در حق امام علی­بن محمد النقی غلو کرد و خود را پیامبر خواند. شرح عقاید این فرقه که هنوز بقایای ایشان در جبال سوریه ساکن هستند، به تفصیل در کتب ملل و نحل آمده است. این فرقه را نمیریه نیز خوانده اند.15
معین در فرهنگ خویش چنین اظهارنظر می کند:
نصیریه یا علویه یا علویین: متکلمان شیعه و سنی دربارة نصیریه و عقاید آنان مطالب متناقض نوشته اند. از نوشتة بعضی از قدما و متکلمان چنین بر می آید که این فرقه از پیروان عبدالله­بن سبا هستند و بعضی آنان را از فرق زیدیه به شمار می آورند. بعضی نوشته اند فرقه ای از غلاه هستند و معتقدند که حق تعالی در ذات امیرالمؤمنین علی (ع) حلول کرده و گویند ظهور روحانی در جسمانی، مطلبی است غیر قابل انکار؛ مانند ظهور جبرئیل به صورت دحیة کلبی؛ و چون علی و اولادش از سایر معصومان برترند و وابسته به اسرار ربانی و مؤید به تأیید الهی می باشند، حق به صورت علی ظهور کرد. بعضی نوشته اند نصیریه، تابع محمدبن نصیر نمیری اند و او امام علی النقی را رب و خود را مُرسَل از طرف او خواند. بعضی گویند نام فرقه ای است که به نبوت محمدبن نصیر معتقد هستند. امروز گروهی از نصیریه در شمال سوریه سکونت دارند. بعد از کشتاری که ترک­ها از علویین کردند، نام علویین به نصیریه بدل شد و بعد از 412 سال، یعنی پس از پایان جنگ جهانی (1918)، دوباره این فرقه نام علویین به خود نهادند.16
از نکات مثبت در نوشتة معین، توجه او به تناقضات نوشته های متکلمان شیعه و سنی است و نیز توجهی که به کشتار آن­ها نموده و اینکه نام آن­ها در دوره ای از تاریخ به نصیریه و سپس به علوی برگشته است. اگر همین دو نکته در تحقیقات دربارة علوی­ها مورد تأمل قرار گیرد، این پژوهش­ها یا به نتایج دلخواه علویان خواهد رسید یا لااقل به توقف می انجامد و از تکرار تهمت­های ناروا بدان جلوگیری می شود.
در المنجد آمده است که نصیریه یا علویان که در جبل علویین و شمال سوریه ساکن اند، منسوب به محمدبن نصیرند و بزرگ­ترین متکلم آن­ها المُصیبی است.17
محمدرضا حکیمی، از روحانیون لبنان، در کتاب نهایة الفرق نهایة الملوک می نویسد:
این­ها اصحاب محمدبن نصیر نمیری اند و او از غلات بود و ادعا می کرد که از طرف امام عسکری به نبوت مبعوث شده است. او قائل به تناسخ بود و در حق امام عسکری غلو نمود و قائل به ربوبیت آن حضرت شد و معتقد به اباحة محرمات و جواز نکاح مردان با مردان بود.18
نویسندة کتاب العلویون النصیریون می نویسد:
نصیریان معتقدند که علی، محمد و سلمان، سه ذات الهی را تشکیل می دهند؛ و از دیگر اعتقادات اینان، تناسخ است.19
شیبی، نویسندة معروف عراقی، در موارد مختلف در کتاب الصلة بین التصوف و التشیع به این گروه پرداخته و معتقد است آن­ها فرقه ای هستند که امام علی را خدا می دانند20 و مسیحیت و اسلام را جمع نموده اند.21
عبدالرحمن بدوی در کتاب مذاهب الاسلامیین معتقد است که نصیریه طایفه ای از غلات شیعه اند که به الوهیت علی­بن ابی­طالب عقیده دارند.22
مشکور، نصیریه را این­گونه معرفی می کند:
نصیریه که آنان را انصاریه و علویه نیز می گویند، منسوب به ابن نصیر نامی هستند و در قرن پنجم هجری از شیعة امامیه منشعب شدند و بعدها در شمال غربی سوریه جای گرفتند. تعالیم نصیریه عبارت است از التقاط عناصر شیعه و مسیحیت و معتقدات مردم پیش از اسلام. به عقیدة ایشان خدا ذات یگانه ای است که مرکب از سه اصل لا یتجزی به نام­های معنا و اسم و باب است. این تثلیث به نوبت در وجود انبیا مجسم و متجلی گشته است. آخرین تجسم با ظهور اسلام مصادف شد و آن ذات یگانه در تثلیث لا یتجزائی در وجود علی و محمد و سلمان فارسی تجسم یافت. بدین سبب، تثلیت مزبور را با حروف «عمس» معرفی نمودند که اشاره به حرف اول سه اسم علی و محمد و سلمان است. نصیریه معتقد به تناسخ اند و مانند دروز که به دو دستة روحانی تقسیم می شوند، به دو طبقة عامه و خاصه منقسم می گردند؛ خاصه از خود کتب مقدس دارند و مضمون آن­ها را تأویل می کنند، ولی برای عامه مکشوف نمی سازند.23
آخرین نویسنده ای که به نقل دیدگاه او می پردازیم، یحیی امین در معجم الفرق اسلامیه است. گویا او خواسته است بین نصیریه و نمیریه و علویان فرق بگذارد که هم سخن ملل و نحل نویسان توجیه شود و هم وضعیت فعلی علویان از تهمت­ها مبرا گردد. البته نویسنده تصریح ندارد که منظورش از تفکیک، چنین چیزی بوده است، ولی اگر به طور طبیعی این سه بخش در کنار هم قرار گیرند، چنین نتیجه ای گرفته می شود.
او دربارة نمیریه می نویسد:
اینان فرقه ای از غلات و پیرو فردی به اسم نمیری بودند. بعضی گفته اند که او ادعا کرد روح خداوند در پنج نفر ـ بین پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین، که خدایان پنج­گانه هستند ـ حلول کرده است. برخی گفته اند که او ادعا کرد خداوند در او حلول کرده است.
این نویسنده دربارة نصیریه نیز می نویسد: «فرقه ای از غلات بودند که از بین رفتند.» سپس دیدگاه­های آنان را بیان می کند. سخنان این نویسنده نظیر سخنان نوبختی اشعری قمی است.
وی دربارة علویان نیز می نویسد:
بعضی ادعا کرده اند که اینان منسوب به نصیریه اند، ولی خود آن­ها می گویند که شیعة اثناعشری اند، به فقه امام صادق (ع) عمل می کنند و بین آن­ها و شیعه بعضی تفاوت­های مذهبی وجود دارد. اینان، در دوستی امام علی و نه در شخص آن حضرت، غلو می کنند و معتقدند که پیامبر به اهل بیتش وصیت نمود. اینان معتقد به قدسیت ائمة اثناعشرند و در نگاه اینان منظور از حدیث «علما امتی کانبیاء بنی اسرائیل»،24 ائمة اثناعشر است. این گروه معتقد به طهارت (عصمت) ائمه اند و سلمان را هم به آن­ها اضافه می کنند. دلیل این اندیشه هم روایت «سلمان منا اهل البیت» است. اینان معتقدند بنیان­گذاران علویان، ابوذر، حجربن عدی، سلمان فارسی، مقداد، بلال حبشی و عماربن یاسر هستند.25
تا اینجا به نقل دیدگاه­های عده ای از معاصران دربارة نصیریه و علویان پرداختیم. در بین این نویسندگان، تنها دیدگاه دو نفر با بقیه متفاوت بود: سعید رشید زمیزم، و یحیی امین. این دو، گروه را از غلات معرفی نکردند، قائل به الوهیت امام علی ندانستند و ننوشتند که علویان به حلول خداوند در پنج تن معتقدند. تنها دلیل دیدگاه متفاوت این دو با بقیه این است که دیگران مسموعات خود از غیر علویان را نوشته اند، ولی این دو مطالب خود را از علویان نقل کرده اند.
اگر این­گونه به دیدگاه­های فرقه ها پرداخته شود، بسیاری از اختلافات از جهان اسلام رخت بر خواهد بست و زمینة بسیاری از تکفیرها و تفسیق­ها و تهمت­ها از بین خواهد رفت. متأسفانه در کتاب فرق و مذاهب کلامی که سال پیش با ویراستاری جدید منتشر شده است، فقط با تکیه بر دو منبع ملل و نحل شهرستانی و تاریخ اندیشه های کلامی در اسلام، ترجمة مذاهب الاسلامیین عبدالرحمن بدوی، مطالب بی اساس دربارة علویان تکرار شده است.
در این کتاب آمده است که این گروه معتقدند:
1. علی­بن ابی­طالب خداست یا الوهیت در او حلول کرده است؛
2. سلمان فارسی فرستادة علی (ع) است؛
3. کلمة سرّ عبارت است از سه حرف ع (علی)، م (محمد) و س (سلمان)؛
4. ابن ملجم، لاهوت را از بند ناسوت رها کرد و از این رو کسانی که به او لعنت می فرستند، بر خطا هستند؛
5. شراب از نور است و بر این اساس، درخت مو را بزرگ می دارند و کندن آن را گناه می شمارند.26

علویان از دیدگاه علویان

علویان تمام نسبت­هایی را که به آن­ها داده شده به نقد می کشند و رد می کنند و خود را شیعیان اثناعشری می دانند و با تمام دیدگاه­های تشیع اثناعشری موافق اند. در این زمینه کتاب­های فراوانی نوشته اند. یکی از این نویسندگان، شیخ علی عزیز ابراهیم است که کتاب­های متعددی دربارة علویان نوشته و با اندیشمندان شیعی، نظیر آیت­الله سیدمحسن حکیم، امام موسی صدر و شیخ محمد مهدی شمس­الدین، مراوده داشته و پیام­های آن­ها را در مقدمة کتابش، العلویون بین الغلو و الفلسفة و التصوف و التشیع چاپ کرده است. وی در مقدمة کتاب العلویون فی دائرة الضوء می نویسد که خوانندگان در این کتاب با دلیل و برهان حقایق زیر را خواهند یافت:
1. علویان، مسلمانان شیعه و موحدند که خداوند را از هر شباهتی با مخلوقات منزه می دانند؛
2. آنان به نبوت سید پیامبران، حضرت محمد (ص)، و امامت امامان دوازده­گانه از اهل بیت طاهر پیامبر اعتراف دارند؛
3. آن­ها عرب­های خالص اند که چیزی داخل نسبت آن­ها نشده است تا از عرب خالص بودن خارج شده باشند؛
4. علت غلوی که عارض آنان شده، عزلت و گوشه گیری و محرومیت و جهل بوده است؛
5. آنان به ­جای اسلام به عنوان دین و عربیت به عنوان نسب و تشییع به عنوان مذهب، هیچ چیز دیگری را به عنوان بدیل نمی پذیرند؛
6. بیشتر علوی­ها نه حلول و نه تناسخ را قبول ندارند و صوفیان آن­ها هم قائل به تجلی اند (نه حلول)؛
7. خیر قضا و قدر از ناحیة خداوند است و شر آن از ناحیة نفوس. آن­ها نه جبر را می پذیرند و نه تفویض را؛
8. اهل بیت، فرع حقیقت محمدیه و انسان­هایی ویژه و معصوم اند؛
9. طریقه صوفیه (خنبلاتیة خصیبیه) دین نیست؛
10. اسم حقیقی اینان علویون است و اسم نصیریه از ناحیة دشمنان به آن­ها اطلاق شده است. در کتاب من وحی الحقیقة المسلمون العلویون آمده است: «شهرستانی با اینکه شرط کرده بود دربارة همة مذاهب از کتاب­های خودشان نقل مطلب کند، ولی دربارة علوی­ها بدون استناد به کتاب­های آن­ها مطالبی را به آن­ها نسبت داده است.» نویسنده در ادامه، 22 کتاب از نویسندگان گوناگون را نام می برد که منبع همة آنها ملل و نحل شهرستانی است. وی همچنین به نقد تعدادی از کتاب­ها که دربارة علویان مطالبی نوشته اند، من­جمله کتاب مذاهب الاسلامیین عبدالرحمن بدوی پرداخته است.27
نویسندة کتاب النبأ الیقین نیز به بیان اعتقادات علویین می پردازد و اظهار می دارد که اختلافی بین علوی­ها و بقیة برادران مسلمانشان در جوهر دین نیست و اصول دین در نزد آن­ها همان اصول پنج­گانه نزد همة امامیان است که عبارت از توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد است.28
یکی از کتاب­هایی که به گونه ای مناسب به بیان اعتقادات علویان پرداخته، کتاب اصول الدین عند الشیعة العلویین است. در این کتاب، اصول اعتقادی از بحث توحید و اقسام آن تا بحث عدل و نبوت و امامت و معاد، دقیقاً نظیر اندیشه های دیگر متکلمان اثناعشری مورد بحث قرار گرفته است.
مقدمة کتاب را محمدحسین فضل­الله نوشته است. وی ضمن تمجید از کتاب که اندیشه های اعتقادی علویان را به خوبی مورد بحث قرار داده، به نکته ای اشاره می کند که نویسندگان دیگر هم به آن توجه داشته اند و مثلاً شمس­الدین در مقدمه ای که بر کتاب علی عزیز ابراهیم، العلویون بین الغلو و... نوشته است، یکی از آنان است. فضل­الله می نویسد: «یکی از علل وقوع انحراف در دیدگاه­های علویون، دور افتادن آن­ها از مراکز فرهنگی و ظلم و ستمی است که به آن­ها روا داشته شده است.»
یکی از نویسندگانی که کتابش حکم کتاب مرجع را پیدا کرده، منیر شریف است که مباحث فراوانی دربارة علوی­ها طرح کرده و من­جمله بیانیة حدود هشتاد نفر از علمای علوی را آورده که همان اعتقادات اثناعشری در باب اصول و فروع دین است. در این بیانیه آمده است که ادلة تشریع، قرآن و سنت و اجماع و عقل است و شهادت به ولایت امام علی، منحصر به صحت اذان و اقامه نیست.29
احمد علی حسن در المسلمون العلویون فی مواجهة التجنی، ضمن نقد کتاب النصیریه او العلویون، نوشتة سیدعبدالحسین مهدی العسکری، در حدود صد صفحه به مباحثی چون نصیریه در مصادر شیعه، اهل سنت و مستشرقان پرداخته است.
هاشم عثمان در کتاب العلویون بین الاسطورة والحقیقة، نویسندگانی را که دربارة نصیریه مطالبی نوشته اند، به چند دسته تقسیم کرده است:
الف. نصیریه در نزد قدما
نویسنده از رساله ای نام می برد که حمزه­بن علی، از مؤسسین مذهب دروزی، تحت عنوان الرسالة الدامغة فی الرد علی النصیری نوشته بوده است. به اعتقاد عثمان هاشم، در بین ملل و نحل­نویسان، اولین بار شهرستانی از نصیری نام می برد و نویسندگان قبلی اسمی از نصیریه نبرده اند.30 وی در ادامه به دیدگاه­های برخی دیگر از قدما می پردازد و سرانجام آن­ها را تحلیل و نقد می کند.
ب. نصیریه نزد مورخان جدید
نویسنده در این بخش، از کتاب الباکورة السلیمانیة فی کشف اسرار الدیانة النصیریة نوشتة سلیمان ارضی، که در سال 1862 چاپ شده است، شروع می کند و به نقد و بررسی کتاب می پردازد. وی حتی در وجود نویسنده ای به این نام هم تردید می کند.
ج. نصیریه نزد مورخان معاصر
عثمان هاشم در بخش سوم به مورخان معاصر می پردازد و آنان را به پنج دسته تقسیم می کند:
1. کسانی که نظریة شهرستانی را پذیرفته اند؛ نظیر علی سامی النشار، در کتاب نشاة الفکر الفلسفی و کامل مصطفی شیبی در کتاب الصلة بین التصوف و التشیع.
2. کسانی که نصیریه را بخشی از اسماعیلیه می دانند؛ نظیر کامل الغزی در کتاب الذهب فی تاریخ حلب و فیلیپ حتی در تاریخ سوریه و لبنان و فلسطین، و عمر فروخ در تاریخ الفکر العربی و یا کسانی که تفسیریه و اسماعیلیه را با یکدیگر خلط کرده اند؛ نظیر ابو زهره در کتاب تاریخ المذاهب الاسلامیه.
3. کسانی که مطالب را از منابع متعدد گرفته اند و بین اقوال جمع کرده اند؛ نظیر محمد کرد علی در خطط الشام، و محمد عزه دروزه در العرب و العروبه، و عبدالرحمن بدوی در مذاهب الاسلامیین، و مصطفی شکعه در اسلام بلا مذاهب.
4. نویسندگانی که ساحت نصیری­ها را از تمام آنچه به آنان نسبت داده اند، بری می دانند؛ نویسندگانی چون منیر شریف در العلویون من هم و این هم، و عارف الصوص در کتاب من هو العلوی، و محمد علی الزعبی صحبی محمصانی در فلسفة التشریع فی الاسلام.
5. کسانی که تلاش کرده اند عقاید نصیریه را از لا­به­لای برخی از مخطوطات به دست آورند؛ مانند عبدالحمید دجیلی و مصطفی غالب.
عثمان هاشم در بخشی از کتاب خود اظهار می دارد که دیدگاه مورخان جدید، نظیر اقوال پیشینیان، از گفته های افراد مجهول گرفته شده و مؤیدی هم از کتب نصیریه ذکر نشده است. مثلاً شهرستانی که قول داده بود مذهب هر فرقه را از کتاب­هایشان معرفی کند، بدان پایبند نماند. فرید وجدی نیز در دایرة­المعارف از مقاله ای که در روزنامة الاهرام منتشر شده و از نویسنده ای با نام فاضلی از لازقیه مطلب نقل می کند. اگر دیدگاه­های قدیم و جدید را ببینیم، می توانیم بگوییم که نصیریه اسم فرقة خاص یا مذهب جدیدی نیست. این اسم یکی از اوصافی است که به دلایل ویژه به شیعة اثناعشری داده شده است. نویسنده دلایل متعددی در تأیید نظر خویش می آورد و در نهایت از دریچة آثار علویان به آنان می پردازد.

کتابنامه:

1. سعدبن عبدالله ابی خلف الاشعری القمی، المقالات و الفرق، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1360.
2. ابی محمد حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، المطبعة الحیدریة، النجف، 1936م- 1355.
3 . علی ربانی گلپایگانی، فرق و مذاهب کلامی، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1377.
4 . شناخت مذاهب اسلامی، سازمان مدارس خارج از کشور، 1379.
5. نعمت­الله صفری فروشانی، غالیان، بنیاد پژوهش­های آستان قدس رضوی، 1378.
6. ابی­الحسن علی­بن اسماعیل الاشعری، مقالات الاسلامیین، تصحیح هلموت ریتر، النشرات الاسلامیة یصدرها جمعیة المستشرقین الالمانیة.
7. ابن عبدالرحمن المسلطی، التنبیه والرد علی اهل الاهواء والبدع ، تقدیم و تحقیق دکتر محمد زینهم محمد غرب، مکتبة مدبولی، قاهره.
8. عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ترجمه محمد جواد مشکور، انتشارات اشراقی، 1398.
9. عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، تصحیح محمد بن فتح­الله بدران، انتشارات رضی، قم، 1364.
10. ابی محمد علی­بن احمد، معروف بن ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، دار الکتب العلمیة، بیروت، لبنان، 1999م-1420.
11. سید مرتضی ابن داعی حسنی رازی، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، تصحیح عباس اقبال، انتشارات اساطیر، 1364.
12. عبد­الرحمن بدوی، تاریخ اندیشه های کلامی در اسلام، ترجمه حسین صابری، بنیاد پژوهش­های آستان قدس رضوی، 1374.
13. سیعد رشید زمیزم، الفرق والجماعات الاسلامیة، مؤسسة البلاغ، بیروت، الطبعة الاولی، 2002م ـ 1422.
14. محمد ابو زهره، تاریخ المذاهب الاسلامیة، دارالفکر العربی، قاهره، مصر.
15. دایرة المعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، انتشارات امیرکبیر، 1380.
16. فرهنگ معین.
17. المنجد.
18. محمدرضا حکیمی، نهایة الفرق نهایة الملوک، دار الفردوس، بیروت، 1990م – 1410.
19. ابو موسی حریری، العلویون النصیریون، دار الاجل، لبنان، 1987م.
20. کمل مصطفی شیبی، الصلة بین التصوف و التشیع، دار الانس، بیروت، 1982م.
21. محمد جواد مشکور، تاریخ شیعه و فرقه های اسلام، کتابفروشی اشراقی، تهران، 1362.
22. شریف یحیی الامین، معجم الفرق السلامیة، دار الاضواء، بیروت، 1986م - 1406.
23. رضا برنجکار، آشنایی با فرق اسلامی، 1377.
24. علی عزیز ابراهیم، العلویون بین الغلو و الفلسفة و التصوف و التشیع، مؤسسة الاعلمی، بیروت، 1995م - 1415.
25. علی عزیز ابراهیم، العلویون فی دائرة الضوء، الغدیر، بیروت، 1999م - 1419
26. حسین محمد المظلوم، من وحی الحقیقة، جزء اول، طبع اول، 1999م ـ 1420.
27. محمود الصالح، النبأ الیقین عن العلویین، مؤسسة البلاغ، الطبعة الثانیة، بیروت، 1987م ـ 1407.
28. احمد عباس، اصول الدین عند الشیعة العلویین، دار المنتظر، بیروت، الطبعة الاولی، 2000م ـ 1421.
29. منیر شریف، المسلمون العلویون من هم و این هم.
30.احمد علی حسن، المسلمون العلویون فی مواجهة التجنی، الدار العالمة، الطبعة الاولی، 1985م ـ 1405.
31. هاشم عثمان، العلویون بین الاسطورة و الحقیقة، مؤسسة الاعلمی، بیروت، 1994م ـ 1414.

----------------------------------
پی ­نوشت­ها :

1. به خواست خداوند، در مقاله ای مستقل، نکاتی را که لازم است در تحقیقات در باب فرقه­های اسلامی مورد توجه قرار گیرد، خواهیم آورد.
2. برخی فرقه‎ها فعلاً وجود ندارند و از خودشان هم نوشته‎ای باقی نگذاشته‎اند و چون مدافعی ندارند، بدترین دیدگاه­ها را به آن­ها نسبت می دهند. بر فرض که این روش درباره پیشینیان معمول باشد، در باب معاصران و درباره کسانی که خود حاضرند، کاربردی ندارد و باید دیدگاه آنان از خودشان پرسیده شود.
3. المقالات و الفرق، ص 100.
4. فرق الشیعه، ص 93.
5. مقالات الاسلامیین، ص 15.
6. الفرق بین الفرق، (ترجمه مشکور)، ص 184 ـ 186.
7. همان.
8. ملل و نحل، شهرستانی، ص 169.
9. الفصل، ج 3، ص 123.
10. تبصرة الاسلام، ص 171 ـ 167 .
11. همان، ص 180.
12. تاریخ اندیشه های کلامی در اسلام، ج 2، ص 414.
13. شاید اگر افرادی نظیر سید محسن امین، امام موسی صدر، محمد جواد مغنیه، محمد مهدی شمس الدین و... در ایران بودند، به همان نحو که تلاش می‎کردند تا علویان را اثناعشری معرفی کنند و اگر انحرافاتی هم وجود دارد بر طرف سازند، با اهل حق در غرب کشور نیز همین­گونه برخورد می‎کردند. نقل می شود که اهل حق در غرب ایران، ائمه اثناعشر را قبول دارند و البته انحرافاتی هم در بین آن­ها وجود دارد. به نظر می رسد همین وضعیت درباره علویان ترکیه هم وجود داشته باشد. به امید آنکه با تلاش و کوشش خالصانه عالمان، بخش­هایی از تشیع اثناعشری که به هر دلیلی از آن جدا شده اند، به دامان آن برگردند و همه انحرافات و کجی­ها که بسیاری از آن­ها در اثر جهل است، بر طرف شود.
14. تاریخ المذاهب الاسلامیة، ص 54.
15. دایرة المعارف فارسی، مصاحب، ص 1812.
16. فرهنگ معین.
17. اعلام المنجد.
18. نهایة الفرق، ص 110.
19. العلویون النصیریون.
20. الصلة بین التصوف و التشیع، ج 1، ص 47 و ص 49.
21. همان.
22. تاریخ اندیشه های کلامی در اسلام، ترجمه مذاهب الاسلامیین، ج 2، ص 313.
23. تاریخ شیعه و فرقه های اسلام، ص 185 ـ 186. آقای مشکور، مطالب را از منبع موثق اسلام در ایران پطروشفسکی نقل کرده اند.
24. در حدیث «علما، امتی»، گاهی عبارت «کانبیا» و گاهی «افضل من انبیا» نقل شده است.
25. معجم الفرق الاسلامیة، ص 173 ـ 174.
26. فرق و مذاهب کلامی، ص 318.
27. من وحی الحقیقة، ص 269 ـ 369.
28. النبأ الیقین.
29. المسلمون العلویون من هم و این هم، ص 9 ـ 30.
30. البته تحقیق نویسنده چندان دقیق نیست. حتی اگر نویسنده به لفظ «هم» اصرار داشته باشد، ابن حزم حدود یک قرن قبل از شهرستانی اسم نصیریه را برده است. عبارت ابن خرم چنین است: «و من السبقبة القائلین بالوهیة علی»، طائفة تدعی النصیریة الفصل، ج 3، ص 123.