کتابهاي چهارگانه حديث شيعه

1- الکافی

کتاب «الکافی» تاليف شيخ محمد بن يعقوب کليني بغدادي - در گذشته به سال 328 ه.ق - است.
در کتاب «تاج العروس» زير واژه «کلان» چنين نوشته شده است :
«ابو جعفر محمد بن يعقوب کليني از فقيهان و عالمان بزرگ شيعه در عهد خلافت المقتدر بالله عباسي بوده و به جهت ورودش به ناحيه «درب السلسلة‏» در بغداد، سلسلي لقب يافته است» .او به سال 327 ه.ق در ناحيه «درب السلسلة»(1) و نيز در «صور» (2) وايت‏حديث مي‏کرد.
شيخ طوسي گفته است :
شيخ کليني قابل اعتمادترين و استوارترين دانشمند در علم حديث‏بود که کتاب «الکافی» را در طول بيست‏سال تصنيف کرد و به سال 328 ه.ق درگذشت.
نجاشي گفته است :
شيخ کليني به سال 329 ه.ق - سال پراکندگي ستارگان (3) - وفات يافت و ابو قيراط، محمد بن جعفر حسينی بر جنازه وی نماز گزارد و در آرامگاهي که در «باب الکوفة‏» است، به خاک سپرده شد.ابن عبدون گفته است :
من قبر او را در جاده طائی ديده‏ام که تخته سنگی بر روی آن نهاده شده و بر آن تخته سنگ نام وی و پدرش نوشته شده است.
ابو علی در کتاب «منتهي المقال» گفته است :
آرامگاه شيخ کليني در تکيه مشهور مولوی در ناحيه شرقی بغداد واقع شده که زيارتگاه خاص و عام است و بر نماي بيروني آن پنجره‏اي کار گذاشته شده که در سمت چپ عابري که به قصد ورود به شهر از روی پل (4) مي‏گذرد، قرار گرفته است.
تاليفات شيخ کليني تاليفات شيخ کليني عبارتند از :
1- کتاب «رسائل الائمة» - درود بر آنان - که سيد - بن طاووس مطالبي از آن را در کتاب «کشف المحجة‏» آورده است.
2- کتاب «الرد علي القرامطة‏» .
3- کتاب «ما قيل في الائمة من الشعر» .
4- کتاب «الرجال» .
5- کتاب «تعبير الرؤيا» .
6- کتاب «الکافي‏» .
علامه شيخ آقا بزرگ تهراني در کتاب «الذريعة‏» ، ج 17، ص 245 به توصيف کتاب «الکافي» پرداخته و چنين‏گفته است :
اين کتاب يکي از مهمترين کتابهاي چهارگانه است که مبتني بر اصول قابل اعتماد است و کتابي همانند آن در نقل و روايت احاديث از پيامبر اکرم و امامان - درود خدا بر آنان - به رشته تحرير در نيامده است.
اين کتاب مشتمل برسي و چهار رساله و سيصد و بيست و شش باب است که شيخ کليني آن را در دوران غيبت صغراي امام زمان - درود بر وي - در طول مدت بيست‏سال تاليف کرده است.
کتاب مذکور داراي سه بخش است :
1- اصول کافی
2- فروغ کافی
3- روضه کافی
بر اين کتاب شروح و حواشي و تعليقات بسياري نيز نوشته شده است.
شيخ يوسف بحراني در کتاب «لؤلؤة البحرين‏» ، ص 394 مجموع احاديث کتاب «الکافي‏» را به ترتيب زير چنين ذکر کرده است :
5077 حديث صحيح.
144 حديث‏ حسن.
1118 حديث موثق.
302 حديث قوي.
9480 حديث ضعيف.
بنابر اين کتاب «الکافي‏» مجموعا 16121 حديث دارد و نسخه‏هاي خطي آن نيز بسيار است.کهن‏ ترين نسخه‏اي که من از اين کتاب ديده‏ام، نسخه موجود در کتابخانه مدرسه علميه نواب در شهر مقدس مشهد است که به خط علي بن ابي الميامين (ظ) علي بن احمد بن علي بوده و به سال 675 ه.ق در شهر واسط نگارش يافته است و هم اکنون نيز در ميان ميکرو فيلم‏هاي کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران به شماره 5156 يافت مي‏شود (5).
کتاب «الکافي‏» چندين بار در ايران و هند به چاپ رسيده است، از جمله :
الف - در لکهنو به سال 1302 ه.ق.
ب - در ايران به سال 1278، 1281، 1311، 1315، و 1374 ه.ق.
ج - اخيرا نيز به سال 1381 ه.ق در هشت مجلد به سرمايه کتابخانه اسلاميه به زيور طبع آراسته شده است.همچنين دکتر حسين علي محفوظ شرح حال مفصلي از شيخ کليني نوشته است که در آغاز کتاب «الکافی‏» چاپ شده و نيز به صورت جداگانه تحت عنوان «سيرة الکلينی‏» انتشار يافته است.

2- من لا يحضره الفقيه

کتاب «من لا يحضره الفقيه‏» تاليف شيخ محمد بن علي بن حسين بن موسي بن بابويه قمي - در گذشته به سال 381 ه.ق - است.
علامه حلي درباره وي چنين گفته است : «شيخ و فقيه ما و زعيم مذهب شيعه در خراسان که مردي کهن سال بود و همه مشايخ شيعه از او پيروي مي‏کردند، به سال 355 ه.ق وارد بغداد شد.او از فقيهان عاليقدر، حافظان حديث، عالمان علم رجال و راويان اخبار به شمار مي‏رفت که در حفظ حديث و کثرت دانش ميان اهالي قم بي نظير بود.وي در حدود سيصد تاليف داشته و به سال 381 ه.ق در شهر ري در گذشته است.
علامه سيد بحر العلوم درباره او نيز گفته است :
«محمد بن علي بن حسين بن موسي بن بابويه قمي يکي از شخصيتهاي بزرگ شيعه و رکني از ارکان شريعت اسلام و سرآمد محدثان بود که در روايت‏حديث از امامان راستين - درود بر آنان - صداقت داشت.او از برکت دعاي امام - زمان - درود بروي - ديده به جهان گشود و بدان جهت‏به درجاتي عالي از فضل و کرامت نائل آمد و امام در توقيعي که از ناحيه مقدسش صادر شده بود، وي را چنين توصيف کرده است :
«صدوق فقيهي بزرگوار است که خداوند مردم را به وسيله او بهره‏مند مي‏گرداند» .
تاليفات شيخ صدوق پاره‏اي از تاليفات شيخ صدوق عبارتند از :
1- کتاب «علل الشرايع‏».
2- کتاب «عيون اخبار الرضا». - کتاب «الامالی» .
4- کتاب «الخصال‏» .
5- کتاب «ثواب الاعمال‏» .
6- کتاب «من لا يحضره الفقيه» .
علامه سيد بحر العلوم به توصيف کتاب «من لا يحضره الفقيه‏» پرداخته و چنين گفته است :
«اين کتاب يکي از کتابهايي است که در شهرت و اعتبار به روشنايي روز مي‏ماند.»
محدث نوري نيز درباره کتاب مذکور گفته است :
«بسياری از علماء، احاديث موجود در کتاب "من لا يحضره الفقيه‏" را از چند نظر بر احاديث مذکور در سه کتاب ديگر از کتابهاي چهارگانه ترجيح داده‏اند، چه آنان اعتقاد داشتند که شيخ صدوق احاديث‏بسياري را حفظ بوده و آنها را نيک ضبط کرده و در روايت تامل روا داشته است و نيز کتاب خود را پس از کتاب «الکافی‏» تاليف نموده و صحت احاديثي را که در کتاب آورده، تضمين کرده است، و نه تنها مانند ديگر مؤلفان قصد گردآوري همه احاديث روايت‏شده را نداشته، بلکه به ثبت احاديث پرداخته است که بدانها فتوي داده و بر صحت آنها حکم کرده است و با اعتقادي راسخ آنها را حجت ميان خود و خدا مي‏دانسته است‏» .
وي نام کتاب «من لا يحضره الفقيه‏» را از کتاب «من لا يحضره الطبيب» تاليف محمد بن زکرياي رازي اقتباس کرده است.
شيخ صدوق اين کتاب را در چهار مجلد تاليف نمود و محدث بحراني احاديث مذکور در چهار مجلد را شماره کرده و مجموع آنها را 5963 حديث در 446 باب به ترتيب زير ذکر نموده است :
3913 حديث مسند.
2050 حديث مرسل.
نسخه‏ های خطي اين کتاب فراوان است که يکي از آنها نسخه مورخ سال 681 ه.ق در کتابخانه منچستر است، همچنانکه در صفحه 298 فهرست کتابهاي خطي آن کتابخانه به سال 1934 م چاپ شده، آمده است.
البته من هنوز بدان نسخه خطي دست نيافته‏ام.
همچنين کتاب فوق الذکر چندين بار به چاپ رسيده است، از جمله :
الف - در لکهنوی هند به سال 1300 ه.ق.
ب - در تبريز به سال 1322 ه.ق.
ج - در تهران به سال 1372 ه.ق.
د - در نجف اشرف به سال 1377 ه.ق.
سيد حسن خراسان شرح حال مبسوطي از شيخ صدوق نگاشته که به عنوان مقدمه جلد اول کتاب "من لا يحضره الفقيه‏" در سال 1377 ه.ق به زيور طبع آراسته شده است.

3- تهذيب الاحکام

کتاب «تهذيب الاحکام‏» تاليف شيخ الطائفة ابو جعفر محمد بن حسن طوسي - در گذشته به سال 460 ه.ق - است.
علامه حلي درباره وي گفته است:
«شيخ الطائفه و زعيم و پيشواي شيعه دانشمندي عاليقدر و بلند مرتبت و مورد اعتماد و راستگو بوده که در علم اخبار، رجال، فقه، اصول، کلام، ادب و جميع فضائل انساني سر آمد روزگار خويش به شمار مي‏رفته است.وي در همه فنون اسلامي دست‏به تاليف زده و به تهذيب عقايد و اصول و فروع پرداخته و از جهت علمي و عملي جامع کمالات نفساني بوده است‏».
شيخ الطائفه در ماه رمضان سال 385 ه.ق به دنيا آمد و به سال 408 ه.ق به بغداد رفت و خليفه عباسي عبد الله بن قادر، ملقب به «القائم بامر الله‏» کرسي علم کلام را دراختيار وي نهاد.سپس شيخ در سال 448 ه.ق به نجف اشرف هجرت کرد و فعاليت علمي را در آنجا از نو زنده کرد و رونق بخشيد و از آن پس نجف به صورت حوزه علميه بزرگ شيعه در آمد که تا به امروز همچنان پابرجاست.
شيخ طوسي - خدايش رحمت کناد - همچنان در نجف بود تا در شب 22 محرم سال 460 ه.ق چشم از جهان فرو بست و در آن ايام تعداد شاگردان شيعي وي به سيصد تن مي‏رسيد و تعداد شاگردان سني مذهبش نيز بسيار بود.
تاليفات شيخ طوسي شيخ طوسي بيش از پنجاه کتاب تاليف کرده است که پاره‏اي از آنها عبارتند از :
1- کتاب «مسائل الخلاف‏» .
2- کتاب «التبيان في تفسير القرآن» .
3- کتاب «المبسوط في الفقه‏» .
4- کتاب «الرجال‏» يا «الابواب‏» .
5- کتاب «الفهرست‏» .
6- کتاب «التهذيب» .
علامه شيخ آقا بزرگ تهراني در کتاب «الذريعة‏» ، ج 4، ص 504 به توصيف کتاب "التهذيب‏" پرداخته و گفته است :
«اين کتاب يکي از کتابهاي چهارگانه و مجموعه‏هاي کهن است که از زمان تاليف آن تا به امروز ماخذ و مرجع دانشمندان شيعين بوده است.شيخ الطائفه اين کتاب را از اصول صحيح و قابل اعتماد نزد علماي پيشين و نيز از کتابهايي اتخاذ کرده و به رشته تحرير در آورده است که خود آنها را از هنگام ورود به بغداد در سال 408 ه.ق تا زمان هجرت به نجف در سال 448 ه.ق در اختيار داشته است» .
اين کتاب شرحي است‏بر رساله «المقنعة‏» تاليف‏استادش شيخ محمد بن محمد بن نعمان، معروف به شيخ مفيد در گذشته به سال 413 ه.ق که در زمينه فقه نگاشته شده است (6).
محدث بحراني گفته است (7) :
«ابواب کتاب «التهذيب‏» را شمرده‏ام، 93 باب بوده و 12590 حديث داشته است‏».
نسخه‏ های خطي اين کتاب فراوان است و شيخ آقا - بزرگ تهراني در کتاب «الذريعة‏» گفته است (8) :
«جزء اول کتاب در تبريز و به خط مؤلف آن شيخ الطائفه يافت مي‏شود و اين نسخه که خطي شيخ بهائي نيز بر روي آن به چشم مي‏خورد، در کتابخانه سيد ميرزا محمد حسين بن علي اصغر شيخ الاسلام طباطبايي - در گذشته به سال 1292 ه.ق - وجود دارد و هم اکنون در اختيار نوادگان وي مي‏باشد». شيخ عز الدين بن عبد الصمد عاملي نسخه‏اي از آن را در سال 949 ه.ق به خط خويش نوشته و در پايان آن چنين نگاشته است :
«من نسخه دست نويس خود را با نسخه اصلي کتاب که به خط مؤلف کتاب، شيخ طوسي است، مقابله و تصحيح نموده‏ام‏» .
اين کتاب تا کنون چندين بار به چاپ رسيده است که يکبار در سال 1318 ه.ق و بار ديگر در سال 1378 ه.ق در ده مجلد در نجف اشرف به زيور طبع آراسته شده است.علامه شيخ آقا بزرگ تهراني شرح احوال و آثار شيخ طوسي را مفصلا به عنوان مقدمه‏اي بر تفسير «التبيان‏» شيخ طوسي به رشته تحرير در آورده که به سال 1381 ه.ق در نجف اشرف به چاپ رسيده است و همين مقدمه نيز با عنوان «حياة الشيخ الطوسي‏» به طور مستقل چاپ شده است.

4- الاستبصار

کتاب «الاستبصار» نيز تاليف شيخ طوسي است که‏ شرح حال وي به طور خلاصه در صفحات قبل بيان شد.
علامه شيخ آقا بزرگ تهراني به توصيف اين کتاب پرداخته و چنين گفته است (9) :
«اين کتاب يکي از کتابهاي چهارگانه و مجموعه‏هاي حديث است که نزد فقيهان شيعي دوازده امامي مدار استنباط احکام شرعي بوده‏اند و مشتمل بر چندين کتاب تهذيب است که تنها موارد اختلاف اخبار در آن ذکر گرديده و روش جمع و ائتلاف ميان اخبار مخالف و موافق بيان شده است‏» .
شيخ طوسي گفته است (10) :
«بدانيد - خدايتان تاييد کناد - که من اين کتاب را به سه بخش تقسيم کرده‏ام : بخش اول و دوم مسائل مربوط به عبادات را شامل مي‏شود و بخش سوم در زمينه معاملات و ديگر ابواب فقهي است».
شيخ الطائفه - خدايش رحمت کناد - احاديث اين کتاب را به ترتيب زير دسته‏بندي کرده است :
1- بخش اول : شامل 300 باب و 1899 حديث.
2- بخش دوم : شامل 217 باب و 1177 حديث.
3- بخش سوم : شامل 398 باب و 2455 حديث.
بنابر اين، کتاب «الاستبصار» مجموعا 915 باب و 5531 حديث را در بر مي‏گيرد.
نسخه خطي اين کتاب فراوان است که يکي از آنها نسخه‏اي است‏به خط شيخ جعفر بن علي بن جعفر مشهدي که در روز هشتم ماه ذي قعده سال 573 ه.ق کتابت آن را به پايان برده است.
وي اين نسخه را از روي نسخه دست نويس مؤلف، شيخ طوسي - در گذشته به سال 460 ه.ق - نوشته است که هم اکنون در کتابخانه شيخ علي کاشف الغطاء در نجف‏اشرف وجود دارد.
اين کتاب چندين بار به چاپ رسيده است، از جمله :
الف - در لکهنوی هند به سال 1307 ه.ق (11)
ب - در نجف اشرف به سال 1375 ه.ق در چهار مجلد.

--------------------------------------------
پي نوشت ها :
1- به کتاب «الاستبصار» - تاليف شيخ طوسي، ج 2، ص 352 رجوع کنيد.
2- به شرح حال شيخ کليني در کتاب «لسان الميزان‏» ، ج 5، ص 433 و نيز به کتاب "تاريخ الکامل‏" - تاليف ابن اثير، ذيل حوادث سال 228 ه.ق رجوع کنيد.
3- سالي را گويند که ظاهرا حوادث جوي و ريزش شهاب‏هاي ثاقب در آن بسيار رخ مي‏داده است. (مترجم) .
4- مراد از پل، به احتمال قوي «جسر عتيق» است که امروزه آن را «جسر مامون» مي‏نامند، چه نجاشي در کتاب «الرجال» ، ص 267 وضعيت جغرافيايي مقبره شيخ کليني را به نقل از ابن - عبدون چنين توصيف مي‏کند : ... و اکنون آرامگاه وي در جانب شرقي دجله در مدخل جسر عتيق «جسر مامون کنوني‏» واقع شده که در سمت چپ عابري که از سمت مشرق به سوي کرخ مي‏رود، نيز قرار گرفته است. (مترجم) .
5- به فهرست ميکروفيلم‏هاي کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران، تاليف محمد تقي دانش پژوه، ص 384 که به سال 1348 ه.ش در تهران چاپ شده است، رجوع کنيد.
6- جمله «رحم المفيد» طبق حساب جمل با عدد 413 يعني سال وفات شيخ برابر است.
7- کتاب «لؤلؤة البحرين‏»، ص 396، چاپ نجف اشرف، عراق.
8- کتاب «الذريعة الي تصانيف الشيعة‏» ، ج 4، ص 504.
9- کتاب «الذريعة‏» ، ج 2، ص 14.
10- به پايان کتاب «الاستبصار»، ج 4، ص 334 رجوع کنيد.
11- در دو مجلد بزرگ و حجيم.


 برگرفته از کتاب ماخذ حديث از ديدگاه شيعه، محمد حسين جلالي