پيمانى پاک
تشکيل خانواده در اسلام، مسئله اى حياتى و برنامه اى عالى است که اگر چه برمبناى مقررات و قوانين قرآنى، روايى و شرعى جامه عمل مى پوشد امّا نخستين مايه هاى آن بصورت غريزه، محبّت، عاطفه و اشتياق متقابل زوج به اراده ى حکيمانه حضرت بارى تعالى در نهاد انسان قرار داده شده است. ايجاد آرامش و مودت بر اثر ازدواج از نشانه هاى لطف خداوند مى باشد. (1)به علاوه محکم ترين و برترين برنامه براى جلوگيرى از گناه و صيانت جامعه و نجات دادن نسل جوان از سقوط در باتلاق منکرات، ابتذال و فحشاء، ازدواج مى باشد. براين اساس در مرحله اوّل بر والدين، اقوام و نهادهاى ذيربط واجب است که نسبت به ايجاد مقدمات اين سنت الهى و حرکت پسنديده اقدام کنند و با دستان خويش با ساده ترين روش زمينه پيمانى پاک را فراهم آورند. در مرحله بعد بر پسران و دختران است که بناى زندگى و سعادتمندانه اى را به دور از تکلّفات و با اجتناب از شرايط سخت برپا نمايند. البته اين موضوع با مقدماتى انجام مى پذيرد.
پژوهش پيرامون همسر دلخواه
تشکيل کانونى به نام خانواده اهميت شايان توجهى دارد زيرا براى هر کسى يک بار در طول زندگيش اين فرصت پيش مى آيد و هر کدام از دختر و پسر مى خواهد براى خود شريکى در مسير زندگى خويش برگزيند که تا پايان عمر با وى خواهد بود و از همه اسرار و رموز او باخبر خواهد گرديد. شريکى که مادر فرزندان، و مربّى کودکان است و يا آن که پدر و مسؤول و مدير خانواده است و در صورت انتخاب درست، به اعتبار، عزت و آبروى طرفين افزوده خواهد شد، بنابراين عقل و برهان چنين قضاوت مى کند که درباره ى همسر آينده بايد بررسى هايى بعمل آورد. از اين جهت حضرت امام رضا (ع) فرموده اند: «النکاحُ رِقٌ فاذا انْکَحَ اَحَدُکُمْ وليْدةً فَقَدْ ارقّها فلْينْظُرْ اَحَدَکُمْ لِمَنْ يَرُقُّ کريمته.» (2)براساس اين روايت نورانى کسى که دختر خويش را شوهر مى دهد در واقع او را از حوزه ى اختيار خويش بيرون مى آورد و در اختيار ديگرى قرار مى دهد بنابراين بايد خانواده ها بررسى کنند که دختر خويش را به چه کسى مى دهند و پاره اى از حيات خود و محصول تلاش ها، تربيت هاى خويشتن را به دست چه فردى مى سپارند. بنابراين دختر و پسر قبل از ازدواج بايد از روحيات، عادات، اخلاق و سلامت فيزيکى و روانى يکديگر در حد ضرورت باخبر باشند. از اين جهت است که رسول اکرم (ص) تأکيد نموده اند با افراد داراى حسب و نسب وصلت کنيد زيرا تمامى خصال و صفات والدين به فرزندان انتقال مى يابد. (3) خانواده ها مراقب باشند دختر با ايمان خود را به جوانى که اهل حق و حقيقت نمى باشد و خود در باتلاق انحراف دست و پا مى زند ندهند و براى جوان پاک خود دخترى را که به ارزش ها و فضايل پشت پا زده است انتخاب نکنند. حضرت امام رضا (ع) مسلمانان را از وصلت با شرابخواران نهى کرده اند: «و ايّاکَ انْ تُزَوَّجَ شارِبَ الَخَمْر فان زَوَّجْتهُ فکانما قَدّتْ الى الزّنا؛ (4) اجتناب کن از اين که دختر خود را به شرابخوارى بدهى که اگر او را به چنين تبهکارى شوهر دهى گويا آن که آن پاکدامن را به زنا داده اي؟!» آرى آن که پاى بند واجبات الهى نمى باشد و از ارتکاب فسق و فجور پروا ندارد و از حسنات اخلاقى بى بهره است نبايد به عنوان همسر آينده برگزيده شود زيرا بنا به فرمايش ائمه هدى آثار حرام و گناه در نسل آشکار مى گردد. (5)
مراسم عروسى
آداب و رسوم عقد و عروسى بايد توأم باوقار، حفظ کرامت و شخصيت و به دور از هرگونه محرمات و عوامل محرّک شهوات باشد تا رحمت الهى را جلب کند و عاملى براى عمل گرديدن برکات آسمانى گردد. در فرهنگ اسلامى تأکيد بر اين است که اين مراسم بهتر است شب هنگام برگزار شود چنانچه عروسى حضرت زهرا (س) در هنگام شب انجام گرديد. رسول خدا (ص) توصيه نمودند دختران عبدالمطلب و زنان مهاجر و انصار شب عروسى حضرت فاطمه بدنبال آن بانوى بزرگوار حرکت کنند، شادى نمايند، شعر بخوانند و ذکر الله اکبر و الحمدلله بر زبان جارى سازند و از چيزى که خداوند بر انجام آن رضايت ندارد پرهيز کنند. حضرت امام رضا (ع) با الهام از بيانات رسول اکرم (ص) و تأسّى بر سيره و سنّت جدّش و جدّه اش فرموده اند: «مِن السّنةِ التّزويج باللّيل لأنَّ اللّه جَعَلَ الليل سکَناً و النساء انما هُنَّ سُکن؛ (6) عروسى در شب هنگام روش رسول خدا است زيرا خداوند شب را مايه آرامش قرار داده است و زن هم موجب تسکين روحى است.» اين حديث يک نکته مهم را که جنبه روان شناسى دارد مطرح مى کند زيرا معمولاً شب هنگام آدمى از فشارهاى روانى کمترى برخوردار است و روح آدمى فراغت بهترى دارد و براى انجام برنامه هاى فرح بخش مهيّاتر است و اصولاً افراد خسته و افسرده و دچار مرارت نمى توانند مسرور و شادمان باشند. همچنين مطابق آيه قرآن: «و جعلنا الليل لباساً» (7) شب پوششى است بر اندام زمين و موجوداتى که بر روى آن زيست مى کنندو انسان ها با فرا رسيدن شب مى توانند فعاليت هاى فرساينده را تعطيل کنند و روح خسته را آرام نمايند و با اين وصف نه تنها عروس و داماد بلکه ميهمانان با فراغت خاطر در مراسم مذکور حضور مى يابند زوجين نيز در پايان اين برنامه با خوابيدن به آسايش لازم دست مى يابند و در سحرگاهان به عنوان بهترين وقت براى عبادت و ذکر به راز و نياز با محبوب مى پردازند.غذا دادن به ميهمانان نيز در فرهنگ اسلامى استحباب فوق العاده اى دارد و رسول اکرم (ص) يکى از موارد وليمه دادن راموقع عروسى دانسته اند البته به فرمايش آن حضرت دعوت شدگان نبايد براى رفتن به اين مراسم شتاب کنند زيرا يادآور دنياو زندگى ظاهرى است. (8) حضرت على بن موسى الرضا (ع) فرموده اند: «مِنَ السّنّةِ اِطْعامُ الّطعام عند التّزويج» (9) يعنى از سنت پيامبر اکرم (ص) طعام دادن هنگام ازدواج است.
پرداخت مهريه
خانواده عروس و داماد بنا بر عُرف جامعه و سنت هاى محلى و رعايت موازين شرعى و ارزشى بايد در حدى بدور از افراط وتفريط در مسئله مهر و صداق توافق کنند. البته امساک از رسانيدن صداق به صاحب آن حرام و گناه است. رسول اکرم (ص) فرموده اند:مهريه زن بايد به او مسترد گردد و کسى که از پرداخت آن امتناع نمايد، به اندازه ى حقّ زن، در روز قيامت از حسنات او بر مى دارند و در پرونده ى همسرش قرار مى دهند و چون کار نيکى به اندازه ى ترميم حقوق زن باقى نماند به گناه پيمان شکنى او را به سوى آتش مى برند زيرا هر عهد و پيمانى مسؤوليت دارد، هشتمين فروغ امامت در اين باره مى فرمايند: «انَّ اللّه تعالى غافِرُ کُلّ ذنبِ الّا مَنْ جَحَدَ مهْراً أواغتَصَب أجيراً اجْرته او باع رجُلاً حُرّاً؛ (10) حضرت رضا (ع) از پدران بزرگوارش از رسول خدا (ص) روايت کرده اند خداوند متعال هر گناهى را مورد آمرزش قرار مى دهد مگر گناه انکار مهر زن يا غصب دستمزد اجير يا فروش انسان آزاد.» البته از جانب پيامبر و عترت او خطاب به زنان با کرامت توصيه شده است: اگر زمينه مناسبى در خصوص بخشيدن مهر خود به شوهر مشاهده کنند از اين خصلت عالى که بيانگر جود و کرم و نشانه سخاوت و بزرگوارى است چشم پوشى نکنند.نظافت و آراستگى
در منابع اسلامى آمده است خداوند زيبا آفرين جمال و زيبايى را دوست دارد و مى خواهد آثار اين نعمت را در بندگان خود ببيند و چون بانوان مظهر اين صفت هستند زينت برايشان زيبنده تر است البته در مسايل خانواده دستورات براى نظافت و آراستگى ظاهر و ايجاد جذبه، متقابل است و اين فکر که مرد نيازى به زينت ظاهر و رعايت نظافت ندارد، مورد قبول نمى باشد چنانچه حضرت امام رضا (ع) مى فرمايند: «لقد ترک النساء العّفة لترک ازواجهن التهية لهُنّ ؛ (11) چه بسا که بى توجهى مرد به آراستگى ظاهر سبب گردد که زن از پاکدامنى فاصله بگيرد (و اين فضيلت عفت را از دست بدهد) حضرت امام رضا (ع) تأکيد فرموده اند: «من اخلاق الانبياء التّنظُفُ ؛ (12) پاکيزگى از خلق و خوى انبياست.»با توجه به اين روايت زن و شوهر بايد طهارت و پاکيزگى در بدن، لباس و حتى منزل و لوازم آن را مورد مراعات قرار دهند و در اين زمينه مرد بايد به همسرش کمک کند و بر زن هم لازم است با رعايت نظافت در امور خانه و آراستگى ظاهر موجبات خشنودى پروردگار و شادمانى همسر خود را فراهم کند تا از اين راه سلامت روحى و روانى خانواده تأمين گردد آنان بايد به اين معنا توجه داشته باشند که گام نهادن در اين قلمرو با ثواب توأم است و نوعى عبادت به حساب مى آيد. حضرت امام رضا (ع) از پدران بزرگوار خود روايت نموده اند: «زنان بنى اسرائيل از عفت و پاکى دست برداشتند و اين مسئله هيچ سببى نداشت جز آن که شوهران آنان، خود را نمى آراستند. سپس آن حضرت افزودند:
انّها تشتهى منک مثل الّذى تشتهى منها؛ (13) (زن هم از مرد همان انتظارى را دارد که مرد از او دارد) از آن سوى زن مجاز نمى باشد براى غير شوهر آرايش کند. رسول اکرم (ص) از اين که زن در خارج خانه لباس جذّاب بپوشد به صورتى که نظر ديگران را به سوى خود جلب نمايد، نهى فرموده و از اين که زيور با خود بردارد منع کرده اند.
امنيت روانى و اطمينان قلبى
وقتى آرايش و پيرايش براى يکديگر صورت گيرد علاوه بر ايجاد روابط پسنديده ى اخلاقى و روانى و ازدياد عواطف قلبى موجبات اطمينان زوجين نسبت به هم را پديد مى آورد و اين که هر دو به اين باور برسند که تمامى علاقه و ارادت خويش را در راه رضايت هم بکار گيرند. اينجاست که نه زن به مردى غير از شوى خويش نظر خواهد داشت و نه مردى نسبت به زن ديگرى انديشه مى نمايد و امنيتى که از اين رفتار متقابل بدست مى آيد همه ى ابعاد زندگى زن و مرد را تحت پوشش قرار مى دهد و هر گونه بدبينى و بى اطمينانى در روابط خانوادگى را محو مى کند و بدين گونه پايه هاى نظام خانواده بر اساس حُسن روابط و سلامت روحى استوار خواهد شد و اين همان است که قرآن مى فرمايد: «هُنّ لباسٌ لَکُمْ و انتم لباسٌ لَهُنّ ؛ يعنى در واقع هر کدام حافظ امنيت ديگر و مايه ى زينت و افتخار همسر مى گردد.» کلينى در فروع کافى اين حديث را از امام رضا (ع) نقل مى کند: «عن ابى الحسن على بن موسى الرضا قال ما افاد عبد و فائدة خيراً من زوجة صالحة اذا رآها سرّته و اذا غاب عنها حفظته فى نفسها وماله» (14) يعنى از حضرت رضا روايت شده که ايشان فرمودند:هيچ فايده اى به کسى نمى رسد بهتر از اين که برايش بانويى باشد که نگاه کردن به او و مصاحبت با او موجب شادمانى همسر باشد و در غياب شوهر امانت دار و حافظ حريم خويش و خانواده و اموال شوهر است. از آن جهت که مسؤوليت امنيت روانى خانواده برعهده زن است و کليدهاى عاطفه و رموز ايجاد روابط قلبى بدست اوست از اين جهت اسلام از زن انتظارى متناسب با اين جايگاهش دارد و در واقع چون سعادت و شقاوت خانواده به بانوى خانه وابسته است در روايات ائمه هدى بالاترين زينت و نهايت سعادت براى مرد، برخوردارى از همسرى شايسته، معرفى شده است.جايگاه خانواده
خانواده هسته ى نخستين تشکيل ساختمان جامعه به شمار مى رود و عواملى چون عشق و محبت و عاطفه را در وجود انسان ها ريشه دار مى نمايد. با رعايت موازين ارزشى اسلامى زندگى خانوادگى شکوفا مى گردد و آيين اسلام حقوقى براى اعضاى آن بوجود مى آورد که با مراعات و اجراى آن، صفا و صميميت چون چشمه اى جوشان در خانواده جارى مى گردد.در حضور مناسبات اخلاقى و روابط بين اعضاى خانواده حضرت امام رضا (ع) يک اصل کلّى، جالب و داراى پيامى روان شناختى را مطرح مى فرمايند: «اجْعلْ مُعاشرَ تَکَ مَعَ الصغيرو الکبير؛ (15) يعنى برخورد خود را با افراد کوچک و بزرگ زيبا و نيکو گردان» که اين اصل در حُسن معاشرت و بهبودى آن تأثيرى فراوان دارد، اين سخن مى تواند برگرفته از فرمايش رسول اکرم (ص) باشد که مى فرمايند: «خيرکم خيرکم لاهله و انا خيرکم لاهلى : (16) بهترين شما کسى است که براى اهل خانه اش نيکو باشد و من نيکوترين شما براى خانواده ام هستم. مرد خانه حقّ ندارد به هر دليلى ارتباط با همسر خويش را بيش از چهار ماه ترک نمايد فکر اين که زن به ترک آن راضى باشد يا اينکه براى مرد مسافرت واجبى و لازمى چون حج و کسب معاش پيش آيد، اين که چنين آميزشى حاوى خسرانى غير قابل جبران باشد. گروهى به محضر حضرت امام رضا (ع) آمدند و عرض کردند: اى پسر رسول خدا (ص) مردى زنى جوان دارد و چون مصيبتى متوجه اش گرديده، مدت چند ماه و بلکه يک سال است که ارتباط با همسر خويش را ترک کرده است البته اين کار به دليل اذيت، آزار و انتقام نبوده بلکه به علت اندوه و افسردگى خاطر از اين معاشرت اجتناب کرده است. آيا با اين عمل عصيان و ترک گناهى مرتکب شده است. امام فرمودند: بلى، ترک اين ارتباط بيش از چهار ماه گناه دارد. (17)ابراز محبت و ايجاد مودت
اصل محبت را خداوند در قلب زن و شوهر قرار مى دهد و بر آنان است که اين نعمت باطنى و حالت قلبى را که موجب آرامش زندگى و صفا و پاکى است بوسيله جانبدارى از هم، گذشت و فداکارى، خوش اخلاقى، توقع در اندازه و ظرفيت لازم، حفظ شئون و شخصيت طرفين و اجتناب از بگو مگوهاى بيهوده حفظ کنند و از عواملى که به محبت و عاطفه خلل وارد مى نمايد بپرهيزند زيرا تبديل اين عاطفه و شوق به کينه و نفرت و بغض در صورتى که ملاک شرعى و عقلى در کار نباشد مبدل نمودن نعمت به نقمت و بلاست و خود نوعى ناسپاسى به شمار مى آيد البته به فرمايش حضرت امام رضا (ع) دل ها را رغبت و نفرت و نشاط و سستى مى باشد، هنگامى که دل ميل و اقبال مى کند بينش و ادراک دارد و زمانى که بى ميل است افسرده و ناتوان مى باشد از اين روى هنگامى که درون با نشاط توأم مى باشد بايد دل ها را بکار گرفت و زمانى که حالت سستى و رخوت دارد بايد آن را رها کرد تا توان و آرامش خود را بازيابد. (18)زن و شوهر در روابط عاطفى با يکديگر بايد اين بيان گُهربار امام رضا (ع) را در نظر گيرند که مى فرمايند: اگر مؤمنى خشمگين شود عصبانيت، وى را از طريق حق بيرون نمى برد و اگر شادمانى يابد اين خرسندى وى را دچار باطل نمى سازد و چون به اقتدارى مى رسد بيشتر از آنچه حق دارد، نمى گيرد. (19) حضرت امام رضا (ع) در سيره ى عملى خويش در جهت تقويت عواطف و تکريم شخصيت حاضران در خانه و در جمع معاشرين اين گونه بودند. ابراهيم بن عباس مى گويد: هرگز شخصيتى برتر از امام رضا (ع) نديدم، هرگز پاى خويش را در مقابل همنشين خويش دراز نمى نمود و پيش از او تکيه نمى داد. به خدمتگزاران دشنام نمى گفت، صدايش به خنده بلند نمى شد و همواره با غلامان و زيردستان خود کنار سفره ى غذا مى نشست. (20) حضرت امام رضا (ع) اعتقاد داشتند: اگر نسبت به کسى محبتى داريد آن را آشکار کنيد زيرا اظهار دوستى نيمى از خردمندى به شمار مى آيد بنابراين زن و شوهر بايد عواطف خود را در خصوص يکديگر علنى سازند و در اين مورد از خجالت و شرمسارى پرهيز کنند. (21) يکى از امورى که بر رونق و صفاى خانه مى افرايد تلاوت قرآن مى باشد. حضرت على بن موسى الرضا (ع) فرموده اند: در خانه هايتان برنامه اى براى تلاوت قرآن کريم ترتيب دهيد به درستى هرگاه در منزلى قرآن خوانده شود امور اهلش سهل و آسان مى گردد و خير و برکتش بسيارشده و در غير اين صورت اهل خانه در تنگناى فکرى و روانى و اقتصادى قرار مى گيرند. (22)
بر اين اساس عوامل معنوى و روى آوردن به سنت هاى مذهبى مى تواند روابط عاطفى و فضاى روان شناختى خانواده را تحت تأثير قرار دهد. در مواقعى حتى ابراز عواطف هم برقرار است ولى گويا احساس آرامش از خانه رخت بربسته است و اين بدان دليل مى باشد که اهل خانه از ذکر خداوند اعراض نموده اند چرا که قرآن مى فرمايد: «وَ مَنْ اعْرَضَ عَنْ ذکرى فانَّ لَهُ معيشة ضنکا.» (23)
از تأکيد اسلام بر آرامش و مودت و رحمت که خصلت و خويى است که در زندگى خانواده کسى جارى است چنين بر مى آيد که در مفهوم ارزشى اين آيين نوع و شکل فضايى که زوجين مى خواهند در پرتو آن زندگى نوين خود را آغاز کنند، نمايان مى گردد و چنين نيست که شخص بخواهد از طريق آن صرفاً منفعت طلبى شخصى و طمع ورزى نسبت به ديگران را پى گيرد و نيز اين گونه نمى باشد که هوى و هوس و اميال نفسانى در آن برانگيخته شود تا بتوان از آنها به عنوان شالوده ساختمان اين زندگى استفاده نمود بلکه فضايى است که در آن بر انسانيت و فضيلت تأکيد مى گردد، روابط از سرچشمه اى عالى و پاکيزه متأثرند که در آن هر دو طرف در زندگى مشترک به عاطفه و محبت وابسته اند.عطوفتى که يک احساس ناگهانى و زودگذر نبوده و بر ارزش هاى والا و خردهاى مقدس استوار است زيرا عواطف ناگهانى و هيجانى در برابر اميال و هواهاى متضاد تاب مقاومت ندارد و به سرعت رنگ مى بازد.
مسؤوليت پذيرى و عواطف
از ديدگاه فرهنگ اسلامى چنين استنباط مى گردد که گرايش براى تشکيل خانواده از احساس ژرف متأثر گرديده است. نيازمندى روح و روان و احتياج عاطفى در يک چهارچوب معنوى رشد دهنده آدمى را وادار مى کند تا درفرصتى مناسب به اين مسئله جامه ى عمل بپوشاند. هدف از تشکيل خانواده در اسلام همان دستيابى به اطمينان روحى است تا انسان پس از رسيدن به اين مرحله احساس نمايد به خويشتن اصل خويش نائل گرديده است و به اعتبار اين که رحمت و مودت شالوده و پايه ى روابط در نظام آفرينش مى باشد شخصيت انسان در اين برنامه تکامل مى يابد. اسلام از مرد مى خواهد سرآغاز بنيان نهادن خانواده را با مسؤوليت پذيرى معنوى و عملى توأم نمايد و نه صرفاً براى اشباع سيرى ناپذيرى غرائز انساني. رحمت ملهم از سرشت ارتباطات همسران است و زوجين را وادار مى کند با توجه به ظرفيت خانوادگى، روحى و اجتماعى يکديگر را درک کنند و مسؤوليت هاى خود را پذيرا باشند. پس با يکديگر به صورت صميمى زندگى کنند و در اين فضا از تنگ نظرى و خود خواهى، که زندگى خانوادگى را متلاشى مى سازد، دورى خواهند جست. زيرا آنگاه که محبت و عاطفه وارد زندگى مى گردد فرد محورى و خودنگرى را دگرگون مى کند. انسانى که از لاک خود بيرون آمده است به رغم تأثيرپذيرى در شکل گيرى و ساختار شخصيت از محيط هاى گوناگون و شرايط متفاوت، بر سخنى که بر زبان مى آورد، گامى که بر مى دارد، کارى که انجام مى دهد مراقبت دارد و در واقع رحمت را صرفاً در انديشه و احساس پاکيزه مجسّم نمى نمايد بلکه آن را در زندگى عملى تحقق مى بخشد. پس با اين وصف هر کدام از زن و شوهر به دردها و مشکلات و گرفتارى هاى يکديگر توجه دارند و خطاها و نارسايى ها را با مدارا، وفق و حکمت اصلاح مى کنند تا مبادا به جاى سازندگى، ويرانگرى حاصل گردد.
اگر اين گونه عمل گردد زندگى اعضاى خانواده به آرامشى راستين مبدّل خواهد گشت، آرامشى که زندگى درونى و بيرونى همه ى افراد خانواده را در بر مى گيرد و به صورتى خواهند زيست که روح و عقل و عواطف آنان به دور از نزاع ها و جدالها بيجا مى باشد. اين مودت از نعمت هاى الهى است و بايد قدردان آن بود و در زندگى مشترک از آن بهره گرفت و برکاتش را بکار بايد بست. در غير اين صورت امکان دارد بر اثر ناسپاسى اين هديه ى معنوى و عطيه الهى، آن را از دست بدهيم چنانچه حضرت امام رضا (ع) فرموده اند: «احْسنوا جوار النّعم فانّها وَحشيّة مانأت عن قوم فعادتْ اليهم» (24) يعنى نعمت هاى الهى را که در اختيارتان است گرامى بداريد چرا که آنها گريزان مى باشند. از هر که کناره گيرند ديگر بازگشتى برايشان نمى باشد. حضرت امام رضا (ع) در بيانى ديگر زندگى توأم با آرامش را اين گونه معرفى کرده اند: «العيْشُ الِسّعةُ فى المنازل و الفضل فى الخدم و کثْرة المُحبين؛ (25) منزل وسيع، همکاران و خدمتگزاران افزون و دوستداران فراوان (کثرت اهل محبت و مودت).»
گشايش براى اهل خانه
تأمين معاش حلال و فراهم بودن امکانات زندگى براى اهل خانه در ايجاد آرامش و افزايش صميميت دخالت مهمى دارد، امام على بن موسى الرضا (ع) فرموده اند: «من اصْبَحَ مُعافى فى بَدَنه مخلّى فى سربه و عندهُ قُوُت يومه فکانّما خيّرتْ له الدنيا؛ (26) هر کس صبح کند در حالى که تنش سالم و خاطرش آسوده و معاشش تأمين باشد از مواهب يک زندگى مطلوب و آرام برخوردار است.»تلاش در جهت فراهم آوردن تسهيلات براى خانواده در درجه اى از اهميت است که حضرت امام رضا (ع) فرموده اند:کسى که در پى بدست آوردن درآمدى براى تأمين معاش عائله اش باشد بهتر از مجاهدان در راه خداست. (27)
حکمت اين تأکيد آن است که اهتمام و تکاپو در اين خصوص اثرى مهم در پيوند عاطفى اعضاى خانواده دارد و روابط محبت آميزافراد خانه را تحکيم و قوت مى بخشد. حضرت امام رضا (ع) در روايتى ديگر از پيروان خود مى خواهد براى ايجاد گشايش در زندگى و رفاه اهل خانه بکوشند: «صاحبُ النّعمةِ يَجِبُ انْ يُوَسّع على عيالهِ؛ (28) (افرادى که از نعمتى برخوردارند بايد بر زن و فرزند خود گشايش دهند)».
اصولاً در فرهنگ اهل بيت (ع) يکى از نشانه هاى سعادت انسان اين است که فرد بتواند به وضع خانواده خود رسيدگى کند، در اين باره نيز هشتمين ستاره ى درخشان آسمان امامت چنين گوهر افشانى کرده اند: «يَنْبَغى لِلّرُجل انْ يُوَسّع على عيالهِ لئلا يتّمنو موْته؛ (29) يعنى شايسته است مرد بر اهل خانه (از لحاظ مخارج زندگي) سخت گيرى نکند تا اين که آنان مرگ او را از خداوند درخواست کنند. اهميت تلاش براى امور رفاهى خانواده موجب نمى شود که آدمى از اعتدال، قناعت و کسب رزق حلال دورى گزيند. حضرت امام رضا (ع) در اين باره تأکيد نموده اند: حقيقت ايمان بنده کامل نمى گردد تا اين که سه خصلت را دارا باشد. بصيرت در دين، اعتدال و ميانه روى در امور زندگى و خانواده و بردبارى در سختى ها و مصائب. (30) همچنين آن فروغ امامت فرموده اند: «منْ رضِيَ عَنِ الله تعالى بالقليل مِن الرزق رضى اللّه منه بالقليل من العمل؛ (31) هر کس به روزى اندکى که خدا به او مى دهد راضى باشد پروردگار همان عمل اندک را از وى مى پذيرد و در خصوص رضايت داشتن بر رزق حلال مى فرمايد:هر کس به روزى حلال امّا کم خشنود باشد رنجش کمتر و خاندانش در آسايش و آرامش زندگى مى کنند و خداوند عيوب دنيا و کيفيت رفع آنها را به او مى آموزد و وى را با سلامتى در بهشت مستقر مى سازد. (32)
--------------------------------------------
پى نوشت ها :
1. سوره روم، آيه 12.
2. وسايل الشيعه، شيخ حرّ عاملى، ج 14، ص52.
3. مکارم الاخلاق، طبرسى، ص 196.
4. بحارالانوار، ج 79، ص 142.
5. وسايل الشيعه، ج 17، ص 81.
6. ازدواج در اسلام، آية الله مشکينى، ص 112.
7. سوره نبأ ،آيه 10.
8. مستدرک الوسايل،باب نکاح، فصل 31.
9. صحيفة الرضا، ص 402.
10. بحارالانوار، ج 100، ص 351.
11. مکارم الاخلاق، ص 489.
12. ميزان الحکمه، ج 10، ص 95.
13. بحار الانوار، ج 100، ص 249.
14. وسايل الشيعه، ج 14، ص 22.
15. صحيفة الرضا، ص 400.
16. جامع السعادات، ج 2، ص 139.
17. شيوه همسردارى، علامه سيد محمد حسين فضل الله، ترجمه لطيف راشدى، ص111.
18. تحليلى از زندگى امام رضا (ع)، محمد جواد فضل الله، ترجمه سيد محمد صادق عارف، ص 230.
19. همان، ص 236.
20. کشف الغمه، على بن عيسى اربلى، ج 2، ص 274.
21. اعيان الشيعه، سيد محسن امين، ج 4، بخش دوم، ص 19.
22. دُرّة البيضاء، ص 22ـ21.
23. سوره طه، آيه 122.
24. صحيفة الرضا، ص 402.
25. کافى، ج 6، ص 526.
26. دُرَرُ الکلام منْ اقوال الامام على بن موسى الرضا (ع)، ص 81.
27. تحليلى از زندگى امام رضا (ع)، ص 231.
28. صحيفة الرضا، ص 403.
29. جامع السعادات، ج 2، ص 14.
30. صحيفة الرضا، ص 381.
31. دُرَرُ الکلام...، ص 73.
32. صحيفة الرضا، ص 401.