مقدمه
تحقيق، بررسی و تحليل رمز جاودانگی حماسه عاشورا و اين‌كه چه سرّي در خلق و ايجاد اين حماسة جاويد نهفته است كه تا امروز، به عنوان حماسه‌اي ماندگار در تاريخ بشر، مطرح گرديده و وجدان‌هاي بيدار و آگاه ، پس از گذشت هزار و چند صد سال، همچنان آفرينندگان اين حماسة عظيم راستايش مي‌كنند و در نهضت‌ها وحركت‌هاي اصلاحي خود ، از اين حماسه ، الهام مي‌گيرند ، نيازمند بررسي همه جانبة اين حماسة عظيم است.
در اين‌جا ما نيز در حد بضاعت اندك خود و به جهت اداي تكليف نسبت به خون پاك حماسه سازان عاشورا به ويژه سيّد و سرور شهيدان ، حضرت ابا عبدالله الحسين (علیه السلام) ،كوشيده‌ايم رمز جاودانگي اين حماسه را از ابعاد مختلف، مورد بررسي و مداقّه قراردهيم.
بي شك ، راز و رمز جاودانگي حماسة عظيمي مانند حماسة عاشورا را نمي‌توان فقط مديون يك عامل دانست بلكه در جاودانه ماندن اين حماسة پرشور، عوامل متعددي دخيل بوده‌اند و لذا در اين مقاله سعي كرده‌ايم به برخي از اين عوامل اشاره كنيم و به شرح و بسط آنها بپردازيم.
از جمله عوامل مؤثري كه در جاودانگي حماسة عاشورا ، مورد بررسي و تحليل قرارگرفته‌اند ، عوامل ذيل است:
الف ـ وعدة الهي براي حيات ابدي شهيدان و نقش آن در جاودانگي حماسة عاشورا.
ب ـ انگيزة الهي در خلق حماسة عاشورا كه به جاودانگي آن انجاميد.
ج ـ نقش رهبري در جاودانگي حماسة عاشورا.
د ـ نقش ائمة معصومين: در جاودانه ماندن حماسة عاشورا.
ه ـ نقش حضرت زينب سلام الله علیها در جاودانه ماندن حماسة عاشورا.
سرانجام، نتيجة بررسي و تحليل صورت گرفته نيز دلالت براين امر دارد كه مجموعه عوامل مذكور، سبب گرديدند تا حماسة عاشورا هم چنان در عرصة گيتي و براي تمام نسل‌ها و وجدان‌هاي آگاه و بيدار، جاودانه بماند.
البته ما در اين مقال داعيه آن را نداريم كه توانسته‌ايم جاودانگي حماسة عاشورا را رمز گشايي نماييم، بلكه در حد بضاعت طبع، كوشش نموده‌ايم به برخي از رموز جاودانه ماندن اين حماسة عظيم ، اشاره‌اي داشته باشيم ، باشد كه مورد عنايت ارباب علم و فضل قرار گيرد.
رمز جاودانگی
بي ترديد، يكي از وقايع مهم تاريخ اسلام، واقعه عاشوراست؛ كه پس از گذشت هزار و چهار صد سال ، هنوز به عنوان حماسه‌اي جاويد، مطرح مي‌باشد و در صفحات حجيم تاريخ بشر ، به بوتة فراموشي سپرده نشده و نوشتن ، سخن گفتن و هر حركتي در مورد اين حماسه عظيم همچنان براي نويسندگان، سخنرانان و رهبران نهضت‌هاي اسلامي، در اين جملة پرمعنا تجلّي يافته است كه: «كل‌ّ يوم‌ٍ عاشورا وكُل‌ّ ارض‌ٍ كربلا».
آري، براي هرانسان آزاده‌اي ، هر روز ، عاشورا و هر سرزميني ، كربلاست. اين‌كه چرا هر روزي، عاشورا و هر سرزميني، كربلا به شمار مي‌رود؟ و چرا حماسة عظيم كربلا تا اين‌حد جاودانه مانده است كه همة عاشقان بيدار دل با اندكي تامل در مورد اين رويداد عظيم و در راس آن، حماسه آفرين بزرگ عاشورا ؛ يعني حضرت ابا عبدالله الحسين(علیه السلام)، اشك از ديدگانشان جاري گرديده و به ياد رشادت هاي حضرتش و72 يار باوفايش؛ به سوگ مینشينند وحماسة عاشورا را به عنوان الگويي جاودانه براي طي طريق و سلوك الي الله ورهايي از قيد و بند ظلم و اسبتداد، براي خود بر می گزينند؟ سؤال‌هايي است كه در زمينهرمز جاودانگی حماسة عاشورا مطرح است و ما نيز در اين مقال برآنيم كه در حد بضاعت طبع، رمز جاودانگي حماسة عظيم عاشورا را مورد تحليل و بررسي قراردهيم.
جهت تحليل و بررسي رمز جاودانگي اين حماسة عظيم در چارچوب ذيل، اين‌موضوع را مورد مداقه قرار خواهيم داد:
الف ـ وعده الهي براي حيات ابدي شهيدان.
ب ـ انگيزة الهي در خلق حماسة عاشورا كه به جاودانگي آن انجاميد.
ج ـ نقش رهبري در جاودانگي حماسة عاشورا.
د ـ نقش ائمة معصومين: در جاودانه ماندن حماسه عاشورا.
ه ـ نقش حضرت زينب در جاودانه ماندن حماسه عاشورا.
وعده الهی برای حيات ابدی شهيدان
(وَلاَ تَحْسَبَن‌َّ الَّذِين‌َ قُتِلُوا فِي سَبِيل‌ِ اللّه‌ِ أَمْوَاتاً بَل‌ْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِم‌ْ يُرْزَقُون‌َ).
«كسانیكه در راه خدا كشته شده‌اند را مرده مپندار، بلكه زنده‌اند و نزد پروردگارشان‌روزی داده میشوند.»
اين آيه، نص صريح قرآن كريم است مبني بر اين‌كه كساني‌كه در راه خدا كشته مي‌شوند، زندگان جاويدند و آنها را مرده مپنداريد.
آري، كساني هم كه در آفريدن حماسة عاشورا دخيل بودند و با نثار گوهر گرانبهاي‌وجودشان، درس آزادگي، عزّت، شرف، دينداري، شهامت، شجاعت، صبر، گذشت و... به بشريت دادند به اين عمل خود ايمان داشتند كه بر طبق وعده الهي كساني كه در راه خدا كشته شوند، مرده نخواهند بود، بلكه زندگاني جاويد خواهند داشت.
حماسه عاشورا نيز در بطن خود، بر چنين بنيان‌هاي مستحكمي استوار بود كه‌هم‌چنان جاودانه مانده است و كساني هم كه در طول اين هزار وچهار صد سالي كه از حماسة عاشورا مي‌گذرد، خواسته‌اند خون حسين بن علي(علیه السلام) و يارانش را شست و شو بدهند و بگويند كه اصلاً اتفاقي حادث نشده و يا يك اتفاق عادي بوده است مانند ساير اتفاقاتي كه مي‌افتد؛ هرگز به مقاصد خود، دست نيافتند؛ چراكه اين حماسه يك اتفاق‌ساده و از نوع معمولي نبوده‌است.
چگونه مي‌توان در يك حماسه واقعي، ايستادگي 72 نفر به همراه رهبرشان در مقابل هزاران نفر را يك اتفاق ساده و عادي دانست، 72 يار باوفاي حضرت ابا عبدالله الحسين(علیه السلام) در اين حماسة عظيم، در معرض آزمايش‌ها و امتحان‌هاي سخت الهي قرارگرفتند و با ايمان راسخ خود به خدا، در هيچ يك از آزمايش‌ها ، ذرّه‌اي ترديد نسبت به هدف و راهي كه انتخاب كرده بودند ، به خود راه ندادند.
به راستي آيا چيزي جز ايمان خالصانه ياران امام به وعده‌هاي پروردگارشان آنان‌را در پيمودن اين راه پر فراز و نشيب و خلق يك چنين حماسه‌اي عظيم ، توانمند مي‌ساخت؟!
پس به تحقيق مي‌توان گفت حماسه‌اي كه خلق آن حماسه براي تحقق بخشيدن به فرامين الهي باشد، مطمئناً براي هميشه جاويد خواهد ماند و الگوی مصلحان و آزادگان‌خواهدشد.
انگيزه الهي در خلق حماسة عاشورا كه به جاودانگي آن انجاميد
خلق حماسة عاشورا داراي انگيزه‌اي الهي بود كه جاودانه مانده و خواهد ماند. رهبر حماسة عاشورا حضرت امام حسين(علیه السلام) در شب عاشورا همة ياران خود را جمع كرد و پس‌از حمد و ثناي خداوند متعال، خطابه‌ای خواند كه به اختصار به آن اشاره مي‌كنيم:
در خطابه آن حضرت آمده است : «اما بعد فاني لا اعلم اصحاباً اوفي' و لا خير من اصحابي»
اما من، ياراني بهتر و وفادارتر از ياران خود نمي‌شناسم».
«ولا اهل بيت ابرّ ولا اوصل من اهل بيتي».
«قوم و خويش هايي نيكوكارتر وصله رحم دارتر از قوم وخويش‌هاي خودم‌نمي‌شناسم».
«فجزاكم الله عني خيرا» .
خدا از جانب‌ِ من به همة شما پاداش خيربدهد».
بعد فرمود: «الا واني لا اظن يوماً انا من هؤلاء»
«من گمان نمي‌كنم از دست اين مردم، ديگر روزي براي ما باقي مانده باشد»
«الا وانا قد اذنت لكم»
«من از شما تشكر مي‌كنم و به همه شما اجازه مي‌دهم، برويد.»
«فانطلقوا جميعاً في حل‌ّ»
«همه شما برويد، از نظر من براي رفتن مجازيد.»
«ليس عليكم حرج مني ولا ذمام»
«از جانب من، نه سختگيري است و نه در مضيقه ورودربايستي باشيد و نه عهد وپيماني از شما انتظار دارم.»
«هذا اللّيل قد غشيكم فاتخذوه جملاً»
«شب و تاريكي رسيد، به پشت راهوار شب سوار شويد و جان خود را به سلامت‌ببريد.»
اين خطابة امام را شهيد مظلوم دكتر بهشتي به طرز شيوايي تشريح نموده‌اند با اين مضمون كه: «اما مي‌خواهد از اين لحظه اعلام كند كه از اين ساعت به بعد به خاطر حسين هم ديگر نبايد بجنگيد. اي برادر من، عباس! فردا ديگر براي برادرت حسين يا خواهرت زينب نجنگ. من به عنوان قوم و خويش و برادري، از تو نهايت سپاس را دارم؛ آنها هم فقط با من كاردارند. اگر مي‌خواهي برو. من از تو گله ندارم و اگر مي‌خواهي بماني بمان، امّا نه به خاطر حسين بلكه به خاطر هدف حسين و خداي حسين، اين است آن‌سطوح عالي كربلا. در اين قيام بايد بر خورد ابا عبدالله (كه مسئله از اول اين طور بود) و همه افراد ديگر از كوچك و بزرگ را كه در اين قيام شركت دارند از اين لحظه كه لحظة‌جانبازي است، فقط يك هدف در نظر داشت و بس، خدا و آيين خدا، اسلام و امت اسلام و مصالح اسلام است، البته كه اين نهضت جاودانه، زنده مي‌ماند».
آري، حماسه‌اي كه با نيّتي پاك و الهي خلق شود و به خون غلطيدن حماسه آفرينان آن نيز فقط و فقط براي تسليم در برابر خداوند و رضاي الهي باشد، شايستة جاودانگي است و گرد و غبار غفلت و فراموشي، گريبانگير چنين حماسة عظيمي نخواهد شد.
نقش رهبری در جاودانگی حماسه عاشورا
حماسه عاشورا را جگر گوشة حضرت زهرا آفريد و آن را رهبري كرده است، بي‌شك، مركز ثقل هر حماسه‌اي، رهبري آن مي‌باشد و رهبري نهضت عاشورا نيز تحت زعامت سرور و سيّد شهيدان حضرت ابا عبدالله الحسين(علیه السلام) مي‌باشد؛ حسيني كه ازجانب حضرت رسول اكرم(صلی الله علیه وآله) مصباح هدايت و سفينة نجات خوانده شده است، حسيني‌كه: «دستان مبارك پيامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) نخستين محلي بود كه امام حسين(علیه السلام) پس ازولادت، در آن جاي گرفت».
حسينی كه: «نپذيرفتن ظلم را سنت نهاد و همة كساني كه تن به ذلت نمي‌دهند، به آن حضرت اقتدا مي‌كنند.».
يقيناً نقش رهبری در حماسة عاشورا از عوامل عمدة جاودانگي اين حماسه عظيم به شمار مي‌رود و اگر در طول تاريخ انبيا و ائمة معصوم دقت كنيم، متوجه خواهيم شد كه هركدام از پيامبران و ائمه، براي دعوت و هدايت انسان‌ها به خدا پرستي، حركت‌ها و نهضت‌هايي را رهبري نموده‌اند و با رهبري خودشان، علاوه بر انجام ماموريت الهي و رسالت خود، توانسته‌اند تصويري روشن از حركت و نهضت خود را براي نسل‌هاي بعدي به يادگار بگذارند و هركدام نيز حاوي پيام‌هايي بس پر محتوا بوده‌اند تا بلكه اهل معرفت و كمال را در پيمودن راه كمال و سعادت، رهنمون‌گردند.
در اين ميان، حضرت امام حسين(علیه السلام) با خلق حماسة عاشورا و رهبري آن، در دانشگاه كربلا، درس عزّت ، شجاعت، شهامت، صبر و استقامت، مروّت، كرامت، سخاوت،گذشت، شهادت و جهاد، تن ندادن به ذلّت، تسليم شدن در برابر امر و خواستة الهي، ايستادگي در راه حق و... را به نسل‌هاي بعد از خود و وجدان‌هاي بيدار و آگاه داد.
مگر مي‌شود درس‌هاي پر محتواي حماسة عاشورا كه هر يك به وسعت تاريخ معنادارند و توسط معلّم بزرگ آن، طي 24 ساعت به تشنگان معرفت، كمال و جهاد و شهادت‌عرضه شد و براي بيدار دلان ، فتح بابي شد براي پيمودن و فتح قله‌های رفيع سعادت و كمال، در دل تاريخ، به دست فراموشي سپرده شود! چراكه درس عزّت ، شهادت، شجاعت ، شهادت و... هريك بوي جاودانگي مي‌دهند و براي هميشه جاودانه خواهند ماند خصوصاً اگر اين درسها توسط امام معصوم و در دانشگاه الهي و در ميان امواج خون، طي حماسه‌اي الهي عرضه شود.
نقش ائمه معصومين در جاودانه ماندن حماسه عاشورا
بي ترديد بعد از حماسة عاشورا، امويان سخت در تلاش و تكاپو بودند تا اين‌كه براي حفظ حكومت و موقعيت خودشان، نام امام حسين(علیه السلام) و واقعة شهادت آن حضرت را انكار نمايند و تا حد امكان، در دراز مدت، حماسة عاشورا را در اذهان مردم به‌دست فراموشي بسپارند. ولي آگاهي و هوشياري خاندان عصمت و طهارت: مانع رسيدن دشمنان اهل بيت، به اهداف پليدشان شد و حماسة عاشورا همچنان توانست علي رغم تبليغات گسترده دشمنان براي انحراف افكار عمومی، جايگاه خود را به عنوان حماسه‌اي جاويد ، در طول تاريخ حفظ كند.
از جمله برنامه‌هاي خاندان عصمت و طهارت در زمينه جاودانه نگه داشتن‌حماسة عاشورا، مي‌توان به موارد ذيل اشاره نمود:
الف - گريه و بكاء :
از اموري كه در سيرة خاندان عصمت و طهارت در خصوص‌ِ عاشورا به وضوح ديده‌مي‌شود، مسئله «گريه و بكاء» است كه هم خود آن بزرگواران در سوگ امام حسين(علیه السلام) و يارانش اشك مي‌ريخته و گريه مي‌كردند و هم ديگران را بر گريه و ندبه تشويق مي‌نمودند. به عنوان نمونه از امام صادق(علیه السلام) نقل شده‌است كه: «حضرت امام سجاد(علیه السلام)چهل سال بر پدرش گريست.»
پس ملاحظه مي‌كنيم كه خاندان حسيني بر طبق تعاليم عالي اسلام و بر وفق‌سنن اسلامي، با دستور گريستن بر ابا عبدالله الحسين(علیه السلام) و زيارت كردن آن حضرت، زمينه‌اي فراهم كرده‌اند كه هرگز اين چراغ پر فروغ ، خاموشي نپذيرد.
ب ـ تبيين اهداف نهضت عاشورا:
ائمه معصومين براي خنثي نمودن تبليغات مسموم دشمنان در زمينة تحريف نهضت عاشورا و نادرست جلوه دادن قيام امام حسين(علیه السلام) نيز ساكت ننشستند و با بيان اهداف نهضت امام حسين(علیه السلام) سعي نمودند كه افكار عمومي را به حقايق نهضت ، آگاه سازند.
براي نمونه در زيارت اربعين كه صفوان جمّال از امام صادق(علیه السلام) نقل كرده است، اين عبارت آمده:
« و بذل مهجة فيك لينقذ عبادك من الجهالة وحيرة الظلالة».
در اين عبارت، كاملاً مشهود است كه اين قيام مقدس، براي جلوگيري از انحراف وضلالت وهم در جهت نجات جامعه از جهل و ناداني بوده است».
پس قيامي با اين هدف و مختصات مي‌بايست تنها در قلمرو جغرافيايي نينوا محدود نمي‌شد و با شكافتن مرزهاي جغرافيايي و عقيدتي، جاودانه مي‌ماند و اين امر هم‌با تلاش و مجاهدت‌هاي ائمة معصومين و اهل بيت عصمت و طهارت ميسّر گرديد و حماسة عاشورا جاودانه ماند.
هم‌چنين ائمة معصومين: توانستند با « نشر احكام الهي و برگزاري مراسم‌سوگواري و عزاداري براي سيد الشهدا و گراميداشت مقام و منزلت شهداي كربلا، به اين فرمايش حضرت رسول اكرم(ص) جامة عمل بپوشانند كه فرمود:
«ان لقتل الحسين حرارة في قلوب المؤمنين لا تبرد ابداً؛»
«حرارتي كه از شهادت حسين در دلهاي مؤمنين است ، هرگز سرد نخواهد شد.».
پس تلاش‌ها و مجاهدت‌هاي ائمه معصومين نيز در زنده نگهداشتن و جاودانه ساختن حماسه عظيم عاشورا شايسته تامل میباشد.
نقش حضرت زينب در جاودانه ماندن حماسه عاشورا
به تحقيق براي صدور پيام عاشورا، حضور سخنگوي پرتواني همچون زينب لازم بود تا با به جان خريدن تمام مصايب و مشكلات و سنگيني بار رسالت، پيام خون شهيدان بويژه برادر بزرگوارش را به توده‌هاي مردم برساند و حماسة عاشورا را به عنوان‌حماسه‌اي جاويد در طول تاريخ به يادگار بگذارد.
هم‌چنين در كنار اين رسالت بزرگ، ماموريت‌هاي ديگري نيز بر عهدة حضرت‌زينب بود كه هريك به نحوي در جاودانگي بخشيدن به حماسة عاشورا مؤثر بوده‌اند كه از جملة آنها مي‌توان به موارد ذيل اشاره كرد:
1 ـ تبيين امامت و خلافت رسول خدا(صلی الله علیه و آته) و معرفي امام براي مردم، خصوصاً مردمي مثل مردم شام كه در طول پنجاه سال پس از رحلت رسول خدا در فضاي پرشده از تبليغات بني اميه، زيسته‌اند و نه مفهوم امامت را مي‌دانند و نه مصداقي از آن جز معاوية ستمگر بر خود نديده‌اند.
2 ـ معرفي چهرة واقعي بني اميه كه در مدت چهل سال حكومت معاويه زير پرده تزوير و ابهام مانده بود ، با بيان جنايت‌هاي آنان و ذكر ماهيتشان.
3 ـ بيان جنايت‌هاي بني اميه و عوامل آنها در فاجعة كربلا كه از هيچ جنايتي فروگذار نكردند.
4 ـ پيش‌گيري از تحريف حادثة كربلا به وسيله دشمن با بيان اهداف و انگيزه‌هاي آن.
5 ـ بهره‌گيري از جوشش اين خون، براي ريشه كن كردن بني‌اميه.
6 ـ سرپرستي از زنان و كودكان معصوم و اهل بيت و حفظ آنها از جنايات دشمن وحفظ جان امام (حضرت زين العابدين(علیه السلام).
7 ـ كنترل زنان و كودكان از هرگونه عمل و حركتي كه نشانه ضعف و زبوني‌است.
8 ـ محو كردن آثار تبليغات پنجاه ساله بني اميه بر عليه علي(علیه السلام) و اهل بيت‌خصوصاً در منطقة شام.
بي شك، انجام چنين رسالت عظيم و گسترده‌اي تنها از عهدة حضرت زينب بر مي‌آمد و مي‌شود گفت كه او براي انجام چنين رسالتي و براي تكميل پيام عاشورا ، پرورش يافته بود.
او با عزم و ايماني راسخ، شجاعتي مثال زدني، صبر و بردباري، علم و آگاهي كامل،فصاحت و بلاغتي نافذ و بصيرت و تيزبيني كه تماماً در وجود او جمع گشته بود، توانست‌حماسة عاشورا را براي هميشه در تاريخ جاودانه سازد و نگذارد دسيسه‌هاي دشمنان و نقشه‌هاي شوم آنان، اين حماسه را در اذهان مردم به دست فراموشی بسپارند و شايسته‌است بگوييم كه: «كربلا در كربلا میماند اگر زينب نبود».
نتيجـه
بايد گفت كه حماسة عاشورا از جمله حماسه‌هايي بود كه به تدريج ابعاد و عمق ولايه‌هاي آن، عظمت و اهميت پيدا نمود و به عنوان حماسه‌اي جاودانه در طول تاريخ بشريت، مطرح گرديد.
در بررسي و تحليل اين موضوع، به اين نتيجه رسيديم كه در جاودانگي حماسة عاشورا عواملي نظير وعدة الهي براي حيات ابدي شهيدان، انگيزة الهي در خلق حماسة‌عاشورا، برنامه‌هاي اهل بيت و ائمه معصومين در زمينة جلوگيري از تحريف و به‌دست فراموشي نسپردن حماسة عاشورا، سخنگويي شجاعانه، آگاهانه و اطلاع رساني‌دقيق حضرت زينب پيرامون پيام و حوادث عاشورا و رهبري آگاهانه و عارفانة حضرت‌امام حسين(ع) دخيل بوده‌اند و مجموعة اين عوامل، سبب گرديدند تا حماسه عاشورا همچنان جاودانه بماند و الهام بخش حماسه‌هاي خونين باشد.
در پايان، سلام و درود مي‌فرستيم به ساحت مقدس حضرت امام حسين: و اولاد و اصحاب باوفايش كه با نثار خون‌هاي پاك خود، طي 24 ساعت، يك دورة فشردة اسلام شناسي را به تاريخ بشر، ارائه كردند.
منابع:
1 ـ قرآن كريم.
2 ـ محمد بن محمد بن نعمان (شيخ مفيد)، الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد،ترجمة: حاج سيد هاشم رسولي محلاتي، تهران: انتشارات علميه اسلاميه، بي تا.
3 ـ حماسه عاشورا در كلام شهداء، تهران، مؤسسه تنظيم ونشر آثار امام خميني 1 باهمكاري بنياد شهيد، 1378.
4 ـ مجموعه مقالات كنگرة امام خميني1 و فرهنگ عاشورا. دفتر سوم، تهران، مؤسسة‌تنظيم و نشر آثار امام خميني1، 1375
5 ـ مجموعه مباحث «طرحي براي فردا»، حسين(ع) ؛ عقل سرخ، گفتگو با: حسن رحيم‌پور (ازغدي)، تهران، انتشارات سروش، 1380.
6 ـ شهيد استاد مرتضي مطهري، حماسة عاشورا، تهران، انتشارات صدرا،