قال الصادق (عليه السلام):
«نفس المهموم لظلمنا تسبيح، و همّه لنا عبادة».
امام خميني; فرمود:
«گريه کردن بر شهيد، زنده نگهداشتن نهضت است. اينکه در روايت هست که کسى که (خودش) گريه بکند يا (ديگرى را ) بگرياند يا خودش را به صورت گريه دار (درآورد) جزايش بهشت است، براى آن است که حتى آن (کسي) که به صورتش، يک حال حزن مى دهد و صورت گريه دار به خودش مى دهد، اين (فرد) دارد نهضت را حفظ مى کند، نهضت امام حسين (عليه السلام) را حفظ مى کند.
بى خود نبود که مأمورين ساواک رضاخان، تمام مجالس عزا را قدغن کردند. رضاخان همچو نبود که (در) اصل (و اساس) مخالف با اين مسائل بشود، رضاخان مأمور بود، مأمور بود براى آنهايى که کارشناس بودند، آنهايى که ملتفت بودند مسائل را، دشمن هاى ما که حال ملت ها را مطالعه کرده بودند، مى ديدند تا اين مجالس هست و تا اين نوحه سرايى هاى بر مظلوم هست و تا آن افشاگرى ظالم هست، نمى توان به مقاصد خودشان برسند».
مقام معظم رهبرى (دامت برکاته) فرمود:
«امروز حسين بن على (عليه السلام) مى تواند دنيا را نجات بدهد، به شرط آنکه چهره او را با تحريف مغشوش نکنند. نگذاريد مفاهيم تحريف آميز، کارهاى تحريف آميز و غلط، چشم ها و دل ها را از چهره مبارک و منوّر حسين بن على (عليه السلام) منصرف کند؛ با تحريف بايستى مقابله کنيد».
بر آن شديم تا براى اداى احترام به سرور و سالار شهيدان حسين بن على (عليه السلام)، کتاب ارزشمند «عزادارى، بايد ها و نبايد ها» را که محقق گران قدر و نويسنده متعهد حجت الاسلام و المسلمين آقاى «ناصر باقرى بيدهندي» به رشته تحرير درآورده است، تلخيص و در اختيار ارادتمندان امام حسين (عليه السلام) و خادمان و خدمت گذاران به مکتب اهل بيت: قرار دهيم.
گفتنى است، در مطلع کتاب، تقريظ ايت الله العظمى مکارم شيرازى و تمجيد ايشان از کتاب و توصيه معظم له به مطالعه آن آمده است.
مؤلف محترم در مقدمه کتاب به عظمت و قدرت عزادارى امام حسين (عليه السلام) و نقش دشمنان براى بى محتوا جلوه دادن و تحريف کردن آن پرداخته است. آن گاه به اين نکته اشاره مى کند که کتاب بر سه محور سامان يافته است:
1. تاريخچه برپايى سنّت عزادارى و مؤثر شيعي؛
2. حکم و فلسفه عزاداري؛
3. آسيب شناسى و چالش هاى فراروى مجالس مذهبي.
سوگوارى در اسلام
عزادارى و سوگوارى هدفمند بر عزيزان از دست رفته رويکردى طبيعى است که از مهر و محبت سرچشمه مى گيرد و از آغاز آفرينش انسان تا حال رواج داشته است و خداى سبحان نيز بر اين واکنش طبيعى بشر مهر تاييد زده است.پيامبر خاتم9 نيز در مرگ برخى افراد از جمله حضرت حمزه (عمويش)، جعفر طيار، ابراهيم (فرزندش) و عثمان بن مظعون گريسته است و سال وفات حضرت خديجه و ابوطالب را در مکّه، عام الحزن ناميد.
مسلمانان نيز براى شهداى صدر اسلام سوگوارى و مرثيه خوانى کردند و پيامبر نه تنها آنها را نهى نکرد، بلکه تاييدشان فرمود. به دنبال ارتحال حضرت محمد9 صحابه بزرگوار نيز بى تابى کردند و گريستند و در رثاى او سروده ها انشاد کردند و عايشه به صورت خود سيلى زد.
بعد از شهادت امام حسين (عليه السلام) و يارانش، عالم عزادار گرديد و عزادارى و سوگوارى براى آن مظلومان به مدرسه اى عمومى تبديل شد تا براى تربيت و احياى امر پيامبر و ائمه: به صورت الهام در ايد و وسيله اى براى روشن شدن حق و باطل و شناخت حسينيان از يزيديان باشد.
در جواز اشک ريختن (گريه آهسته و بدون صدا) در غم از دست رفتگان، همه مذاهب اسلامى اتفاق نظر دارند، امّا درباره گريه با صداى بلند، شيعه، شافعيان و حنبليان حکم به جواز کرده اند؛ گر چه در عمل بيشتر اهل سنّت به گريه کردن شيعه خرده مى گيرند.
صاحب جواهر الکلام مى گويد:
«بدون شک گريستن بر متوفا به دليل روايات متعددى که به حد تواتر معنوى رسيده و فتاواى فقها جايز است». آن گاه به روايات گريستن رسول خدا بر حمزه و ... و گريه حضرت فاطمه3 بر پدر بزرگوار و خواهرش رقيه و گريه طولانى امام سجاد (عليه السلام) بر پدر بزرگوارش اشاره مى کند و مى فرمايد: «تمام اين موارد نشان مى دهد که ندبه و نوحه سرايى براى کسانى که داراى ويژگى هاى برجسته اند، مانعى ندارد، بلکه مستحب است تا در پرتو مجالس عزا، فضايل آنان نشر يابد و ديگران سرمشق گيرند».
صرف نظر از لزوم ياد ايام الله و تعظيم شعائر الهى، اظهار مودّت به اهل بيت:، مواسات با آنها، اخبار و احاديث و رفتار معصومان: و سيره مستمرى که بر مشروعيت عزادارى در دست است، مى توان گفت بر پايى اين گونه مجالس امرى عقلايى و در تمام مناطق جهان معمول است که در برابر حوادث شخصى يا اجتماعى مراسم بزرگداشت تشکيل مى دهند و به سوگ مى نشينند.
بنابراين عزادارى نه تنها جايز بلکه با توجه به آثار و فوايد آن امرى رايج و مورد قبول خردمندان و اهل دانش است و مؤمنان با شهادت امام حسين (عليه السلام) و يارانش عزادار شدند و گريستند و مرثيه گفتند و به زيارت مزار آنان رفتند و تا زمانى که اسلام در صحنه است، اين عزادارى ها باقى خواهد ماند و مورد تاييد علما و مراجع بزرگ بوده است و بقاى عاشورا را ضامن بقاى اسلام و عزّت مسلمين مى دانند و لذا توصيه کردند که عاشورا را زنده نگه داريد.
تاريخچه مجالس عزادارى حسينى
از خلقت آدم تا زمان وقوع حادثه کربلا، جريان شهادت سرور و سالار شهيدان به طرق مختلف مطرح گرديده است. براى آن امام همام، انبيا و امامان گريسته و يا متألم شده اند و از ضجّه فرشتگان و بُکاى آنان در کتب مشهور سخن به ميان آمده است.صحابه بزرگوار پس از آگاهى از حوادثى که در اينده اتفاق خواهد افتاد، براى امام حسين (عليه السلام) گريه کرده اند، با اينکه آن امام هنوز به دنيا نيامده بود.
بعد از وقوع حادثه کربلا، اولين کسانى که اين مصيبت عظمى را با چشمانى اشکبار گزارش مى کردند، حضرت سجاد (عليه السلام) و زينب کبرا3 و ساير بازماندگان بودند.
آنان در کنار اجساد، بازار، کنار دروازه ها، مجالس عمومى، در سجده و در جمع نمازگزاران و گاهى در حضور حاکمان ستمگر به بيان مصائب مبادرت مى ورزيدند. امام سجاد (عليه السلام) 25 سال سوگوار عاشورا بود تا آن را زنده نگه دارد. امام محمد باقر (عليه السلام) در واقعه عاشورا حضور داشت و ذکر مصيبت عاشورا و عزادارى در صحراى عرفات را توصيه مى کرد. ائمه بعدى و سپس پيروان صادق آنان نيز بر اين امر تأکيد داشتند.
اهميت عاشورا به اندازه اى است که نه تنها شيعيان بلکه بسيارى از اهل سنّت نيز عزادارى مى کنند و حتى پيروان اديان و مذاهب الهى نيز براى سوگوارى آن حضرت احترام قائل اند و براى تشکيل مجالس مبادرت مى ورزند.
اهداف برپايى مراسم
اين مراسم نقش بسيارى در رشد باورهاى مذهبى و فضايل و کرامت هاى انسانى و فراموش نشدن خاطره سلحشوران عاشورا و شناساندن مقام ائمه و افشاگرى جنايات بيدادگران داشته و داراى پيامدهاى زير بوده است:بزرگداشت شعائر الهى، نمايش جلوه تام و تمام تولّى و تبرّى، احياى اهداف و مقاصد والاى آن حضرت، ابلاغ مظلوميت آل على (عليه السلام) به گوش تاريخ، انتقال معارف و احکام الهى و صيانت دين از انحراف و هجوم دشمنان و همين است معناى «إنّ الحسين مصباح الهدى و سفينة النجاة» و «حسين منّى و أنا من حسين».
هر چه داريم از حسين و کربلاست
کربلا شيرازه ايين ماست
با تشکيل مجالس عزاى حسينى روحيه فداکارى و ايثار و حسّ عدالت خواهى و انتقام جويى از ستمگران، زنده و تقويت، و صبر و خويشتن دارى در مشکلات افزون مى شود.
يادآورى نهضت حسين (عليه السلام)، نيرومند ترين انگيزه ها را در جهت توسعه امر به معروف و جلوگيرى از زشتى ها ايجاد مى کند و آتش انقلاب هاى خونين عليه ستمگران را افروخته نگه مى دارد و تجديد بيعت با امامان و اداى اجر رسالت نبوى تا حدودى ادا مى شود.
به پاداشتن عزادارى امام حسين (عليه السلام) همچون حج ابراهيمى عامل اتحاد عاطفى، سياسى، فرهنگى و اجتماعى مسلمانان است که با پول و امکانات مادى، دشوار، بلکه نزديک به محال است که به دست ايد.
لزوم حفظ عزادارى و پالايش آن
حال که سوگ حسينى تا اين درجه برکت و اهميت دارد، بايد آن را مغتنم شمرد و رسم و رسومش را با شکوه تر و سازنده تر برگزار و از آن محافظت کرد و با زدودن آفات و پالايش و پيراستگى آن از سنت هاى غلط، از قدرت سازندگى بسيار بالاى آن برخوردار شد و تحوّل بزرگى در برابر کفار و استکبار به وجود آورد.عوامل مؤثر در جاودانگى مراسم عزادارى
اراده حکيمانه الهى، حقانيت، اخلاص، صداقت، اوج ايثار، فداکارى و از خود گذشتگى استثنايى شهيدان کربلا، افشاگرى بازماندگان، اهداف عالى و والاى سيد و سالار شهيدان، همچنين همّت ثناگويان و ثناگستران به موازات تلاش هاى مخالفان ائمه هدى در هر چه ثمر بخش تر بودن انقلاب «نينوا» و حکيمانه تر شدن روش عزادارى مؤثر بوده که به برخى از آنها اشاره مى شود:الف) تشويق و ترغيب شاعران به مرثيه سرايى از سوى امامان؛
ب) گريستن و گرياندن که مورد تأکيد ائمه است؛
ج) توصيه به زيارت سالار شهيدان؛
د) توصيه به نگهدارى و سجده بر تربت و خاک کربلا؛
ي) تشويق به برگزارى مجالس حسينى از سوى پيشوايان و معصومان و همين طور علماى دين.
وظايف شيعيان
1. شکرگزارى بر نعمت ولايت و تربيت بر اساس مکتب اهل بيت: و توفيق شرکت در مجالس.2. قدرشناسى و دعا به والدين و مربيان.
3. شناخت کامل فلسفه قيام و رساندن پيام هاى عاشورا و اقدام مالى و جاني.
4. بزرگ تر دانستن مصيبت امام و اهل بيت او، از مصائب خود و خانواده.
5. عزادارى و ابراز حزن در ايام حزن آل محمد9.
6. سياه پوشيدن و سياه پوش کردن در و ديوار مساجد و ... .
7. تشکيل مجالس عزا و شرکت در آنها.
8. تشويق ديگران به برگزارى مجالس هفتگى و ماهانه و ... .
9. بهره بردارى بهينه از فضا و محل با رعايت حريم و حقوق ديگران.
10. حزن و گريه هنگام ذکر مصيبت.
11. حضور در مجالس، با ادب و فروتنى و خدا را ناظر دانستن.
12. شرکت در مجالس خطباى صالح.
13. توجه به عمق مجلس و پرهيز از رغبت به مجالس و مداحى هاى پرهياهو.
14. سلام کردن به سلاله نور و حماسه ساز قرون، حضرت ابا عبدالله الحسين (عليه السلام) .
15. اعلان تنفّر و دورى از دشمنان و زمينه سازان قتل ائمه و ظالمان به اهل بيت: و قاتلان آنان.
16. تسليت گويى به امام عصر (عج) و يکديگر.
17. پرهيز از رفتار خارج از ضوابط اسلامي.
18. بهره بردارى بهينه از مجالس و مطرح کردن مسائل شرعى و اعتقادى و اخلاقي.
19. شناخت و مبارزه فرهنگى با آفات عزاداري.
20. اقامه امر به معروف و نهى از منکر و احترام به منتسبان به هيئات حسينى و محبان حسين (عليه السلام).
21. احترام به خادمان و ذاکران.
22. يارى رساندن به گردانندگان مجالس.
23. قدردانى از برپا دارندگان مجالس.
24. پراکنده شدن سريع از مجالسى که در منازل تشکيل مى شود.
25. دست کشيدن از کار در روز عاشورا.
26. قدردانى از ذاکران و روحانيان و دانشمندان و پاسداران فرهنگ عاشورا.
27. مواظبت از امور شرعى پس از خروج از مجالس حسيني.
28. شرکت فعّال در ساختن حسينيه، تکيه و... .
وظايف بنيان گذاران و گردانندگان
1. رعايت اخلاص در عمل و پرهيز جدّى از ريا و خودنمايى که آفت هر عمل عبادى است.2. اموالى را هزينه کنند که حقوق شرعى آن مثل خمس و زکات ادا شده باشد.
3. اگر از هداياى ديگران استفاده مى کنند، توجه و عنايت به حليت آن داشته باشند.
4. عمل را از هر جهت، صحيح انجام دهند و بيش از زرق و برق و جنبه هاى ظاهرى مجالس به محتوا و کيفيت آن فکر کنند.
5. اعطاى هدايا به سخنرانان و مدّاحان آل محمد: به نحو شايسته و به صورت مخفيانه.
6. با شرکت کنندگان يکسان برخورد شود، مگر در مورد افراد خاصّى که از احترام بيشترى برخوردارند؛ مثل پيشکسوتان هيئت هاى عزادارى و صاحبان فضل و کمال.
7. پرهيز از منکرات در عزاداري.
8. برگزارى مجالس در ساعات مقرر و مناسب و پرهيز از طولانى کردن و سلب آسايش همسايگان و تأکيد بر سخنران و مدّاح.
9. ميانه روى و اعتدال را سر لوحه کار خود قرار دهند.
10. دورى جستن از مزاحمت و ايجاد صداهاى گوش خراش.
11. رعايت نکات بهداشتى در آشپزخانه و پاک کردن خون حيواناتى که جلوى دسته ها ذبح مى کنند.
12. چون برپايى عزاى حسينى اعلان انتظار ظهور است، از خدا بخواهيم همراهى با امام عصر (عج) را در طلب خون سيد الشهداء روزى ما گرداند.
13. سياه پوش کردن بخشى از محيط و استفاده از تبليغات نمادين در بخش هاى ديگر و نصب اشعار و جملات سازنده.
14. بهره گيرى از تراکت در مسير رفت و آمد به مجلس عزاداري.
15. نصب عباراتى مانند «سلام بر حسين (عليه السلام)» در سقاخانه مجالس و چسباندن عکس حرم مطهر و پرهيز از نصب عکس هاى دروغين.
16. استفاده از پارچه نوشته هايى با خط زيبا که نام شهداى سرافراز کربلا در آن آمده است.
17. اهداى کتب مفيد به عزاداران.
18. جداکردن درِ ورودى خانم ها و آقايان در مجالس.
19. توجه به ديدگاه هاى مراجع.
وظايف و شرايط اهل منبر و ذاکران
1. صلاحيت علمى و عملى«ذات نايافته از هستى بخش
کى تواند که شود هستى بخش»
2. آگاهى و تسلّط کافى به موضوع سخنرانى و ابعاد و اطراف آن.
3. برخوردارى از کردار نيک که مهم ترين آن عبارت اند از: خوش خويى، مهربانى، فروتنى، نرم خويى، بردبارى، شهامت حق گويى، عفّت، عزّت نفس و صداقت، روشنى و وسعت انديشه، قدرت استدلال، رعايت نظم مطالب و گيرايى بيان.
4. برخوردارى از محبوبيت. عوامل محبوبيت عبارت اند از: خودشناسى و خودسازى، ساده زيستى، خدمت به مردم، تواضع بجا و نرم خويى، دفاع از ستمديدگان، عمل به گفته، کرامت و عزّت نفس، جلب رضايت حق، نظم، استقامت، داشتن شرح صدر، برخوردارى از حيا و عفت، داشتن مطالعه در زمينه هاى مختلف، صراحت لهجه، واقع بينى و حقيقت گرايى، مقدم داشتن منافع ملّى و مصالح ميهنى بر اغراض و منافع شخصى و بى طمعي.
5. تطابق گفتار با کردار.
6. راست گويي. واعظان و مداحان بايد از خواندن روضه ها و اشعار دروغين جدّاً بپرهيزند.
7. حفظ دين، احياى ارزش هاى اصيل اسلام و تشيع در برابر بدعت ها، تحريف ها و مسخ ارزش ها.
8. سعى و تلاش در توجه دادن مردم به قرآن و بهره گيرى از ايات و روايات و تشريح اهداف و فلسفه قيام حسين (عليه السلام).
9. برجسته کردن ويژگى هاى الگويى معصومان: براى جامعه.
10. داشتن شجاعت معنوي.
11. مرزبانى و خرافه زدايى و استفاده از کتب قوى و مستند.
12. پرهيز از ذکر فضايل، معجزات و مطالبى که اثبات و قبول آن براى عموم دشوار يا غير ممکن است. خاتم انبيا9 فرمود: «لا تحدّثوا النّاس بما لايعرفون، أتحبون أن يکذّب الله و رسوله».
13. درک شرايط زمانى، در غير ايام عاشورا؛ اينکه مصيبت هاى سخت را ذکر نکنند تا دل ها رميده شود.
14. تقويت اخلاص.
15. بدون چشم داشت مالى مداحى کردن و نفروختن اين خدمت مقدّس به بهاى ارزان.
16. داشتن ظاهرى آراسته.
17. کوشش در جهت نورانى کردن عقول و پاکسازى نفوس.
18. شناخت مردم و زمان.
19. تعميق محبّت عزاداران به امامان اهل بيت: براى مصون ماندن از آفات.
20. تکرارى نبودن سخنان و اشعار و ... .
21. پرهيز از اطاله کلام و برنامه هايى که ملال آور است.
22. مبادرت به تصحيح اشتباه.
23. توقف کوتاه بعد از برنامه، براى پاسخ گويى به پرسش هاى مستمعان.
24. پرهيز از بيان مطالب بى اساس و نوآورى هاى بى بنياد و نهراسيدن از گفتن «نمى دانم».
25. اگر مجتهد نيست، در زمينه احکام فتوا ندهد.
26. تذکر و نقد کار مدّاحِ تازه کار در جلسه خصوصى در صورت نياز.
27. پرهيز از خودستايي.
28. احترام به ديگر خطيبان مجلس و مدّاحان ديگر.
29. بدون وضو بر منبر و جايگاه قرار نگرفتن.
30. ذکر مصيبت در آخر مجلس.
31. صبر در راه تبليغ دين.
32. آغاز منبر و برنامه با نام نامى و ياد گرامى حضرت بقية الله (ارواحنا فداه) و ختم مجلس با دعا براى سلامتى و تعجيل فرج.
آنچه شاعران اهل بيت: بايد توجه کنند
1. داشتن غيرت دينى و پاسخ به اشعارى که به سفارش دشمن سروده شده است.2. مطالعه مقاتل صحيح و تاريخ هاى معتبر؛ براى اينکه اشعار، متکى به متون صحيح باشد.
3. آگاهى از تحريفات تاريخ عاشورا، تا از گزند آفات اين مسير دور بماند.
4. دورى کردن از عقايد و افکار غلوّ آميز .
5. دقّت در سرودن اشعارى که بدآموزى نداشته باشد.
6. رعايت ادب و احترام به اهل بيت:.
رسالت مقدّس و بايدهاى مدّاحى
1. تعميق معرفت.2. اصلاح نيت و جلب رضايت خداى مهربان و توجه به اينکه مرثيه يک عبادت بزرگ است.
3. قبل از اجراى برنامه، با دعا و خواندن اية الکرسى و دادن صدقه و استعاذه، خود را به خداى توانا بسپرند و با استمداد از روح بلند معصومان: برنامه را با نام خدا و درود و صلوات بر سرور عالميان شروع کنند.
4. هدف، احياى امر و انديشه امامان و ارزش هاى دينى معنوى و فرهنگى، احياى روحيه جهاد و شهادت طلبى و زنده نگاه داشتن ياد و تاريخ پرشکوه نهضت حسينى و حماسه آفرينان آن باشد.
5. نغمه ها و سبک هاى زيباى سنتى، نبايستى با غنا همراه باشد و هيچ گونه شباهتى با نغمات لهو و لعب نداشته باشد.
6. مداحى، وسيله کسب معيشت نباشد.
7. پذيرش دعوت بانيان، بدون تبعيض.
8. احياى نام ياران و اصحاب امام حسين (عليه السلام) و اسيران سرافراز کربلا.
9. يادکرد از منتقم حقيقى، حضرت مهدى (عج).
10. رعايت احترام به پيش کسوتان.
11. احترام به گويندگان، سرايندگان و خدمت گزاران مجالس حسينى که احترام به آنان احترام به امام حسين (عليه السلام) است.
12. متانت و وقار توأم با تواضع.
13. مستند گويي.
14. اندازه نگهدار که اندازه نکوست؛ از خواندن روضه هاى دل خراش و مصيبت هاى بسيار فجيع، پرهيز شود.
15. اصلاح خطا در همان جلسه يا جلسه بعدي.
16. مختصر و مفيد بودن برنامه.
17. در مجالس، بدون اذن صاحب مجلس به مداحى نپردازد.
18. دورى از غرور.
19. پرهيز از غلوّ.
20. پرهيز از القابى که از مقام ائمه: مى کاهد.
21. برگزارى مجالس عزادارى و استفاده از سخنرانان مجالس.
22. تنفر از تملق گويي.
23. پرهيز از سوگند.
24. پذيرش دعوت ميزبان خوش نام در روستا ها براى ميهماني.
25. طرح نکردن مسائل اختلاف انگيز.
26. حفظ زى ذاکرى حسين (عليه السلام) و خلاف شأن عمل نکردن در حرکت هاى سياسى و اجتماعى و اقتصادي.
27. هيئت ظاهرى و لباس با مقام و منزلت او هماهنگ باشد.
28. از مواضع تهمت بپرهيزد.
29. پوشيدن لباس سياه در دو ماه محرم و صفر و دست کم در دهه محرم و اگر از سادات مکرّم است، با داشتن شال سبز.
30. مراقبت از اينکه مبادا آلت دست مقاصد پست مغرضان و مفسدان و افراد فرصت طلب واقع شوند.
31. تکرار و تمرين اشعار و مراثى، براى اينکه در ذهن نقش ببندد و به اين وسيله در هنگام اجراى برنامه دچار وقفه نشود.
32. متناسب به وقايع و ايام بخواند.
33. توجه به خصوصيات منطقه اى و جغرافيايى و اهتمام به شکسته نشدن سنت هاى صحيح اجتماعي.
34. اسوه و سمبل خوبى ها بودن.
35. انتقادپذيري.
36. پرهيز از ورود در کارهايى که در تخصص کار او نيست؛ مثل مسئله گويى و استخاره و ... .
37. متکى به بلندگو و آمپلى فاير و اکو نبودن.
38. متواضع بودن.
39. برخوردارى از اخلاق نيکو.
40. اگر سلام پايان مجلس را به عهده دارد، در مکان هايى که امام زادگانِ لازم التعظيم وجود دارند پس از سلام به ائمه معصوم: به آن بزرگواران هم سلام دهد.
من از مفصل اين نکته مجملى گفتم
تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل
و صلى الله على محمد و آله الأطهار