1. تاریخ غیبت و چگونگى آغاز آن
الف) آغاز غیبت امام مهدى (ع)
در میان علماى اسلام در مورد آغاز «غیبت صغرا» چند نظر وجود دارد:
1. برخى، آغاز «غیبت صغرا» را از جریان سرداب مى دانند؛ یعنى زمانى که مأموران «معتمد»، خلیفه عباسى منزل آن حضرت را در «سامرا» مورد تاخت و تاز قرار دادند تا آن حضرت را دستگیر کنند، آنان معتقدند: حضرت «حجت» از این تاریخ به بعد از دیده ها پنهان و «غیبت صغرا»ى آن حضرت آغاز شد.
ما در صفحات آینده در بحث داستان سرداب، خواهیم گفت که این سخن از اساس نادرست است و امام مهدى (ع) از هنگام حمله عباسیان به سرداب از دیده ها پنهان نشد، بلکه قبل از آن، غیبت آن حضرت (ع) آغاز شده بود.
2. برخى همانند شیخ مفید، آغاز غیبت صغرا را از هنگام ولادت آن حضرت مى دانند. (1) این نظر برخلاف نظر مشهور است و اکثر علماى امامیه این نظر را قبول ندارند.
3. نظر سوم این که، آغاز غیبت صغرا از هنگام شهادت ابو محمد، امام حسن عسکرى (ع) و آغاز سفارت اولین سفیر امام مهدى (ع)، «عثمان بن سعید عمری» از تاریخ هشتم ربیع الاول سال (260ق.)، آغاز شد و این دوره تا تاریخ پانزدهم شعبان سال (329ق.) هنگام درگذشت آخرین نایب خاص حضرت، «على بن محمد سمری» به مدت 69 سال و اندى ادامه داشت. (2)
این دیدگاه مورد قبول اکثریت قاطع علماى امامیه است.(3) دوره اختفاى امام مهدى (ع) جزو غیبت صغراى آن حضرت نیست؛ زیرا غیبت صغرا، مربوط به عصر امامت آن حضرت است و در طول غیبت صغرا، حضرت چهار سفیر داشت.
چند سالى که آن حضرت در زمان پدر گرامى اشان (امام حسن عسکرى (ع)) در اختفا به سر مى برد، دوره امامت آن حضرت است، به بیان دیگر در دوره غیبت صغرا دو خصیصه و جود داشت، یکى امامت امام مهدى (ع) و دیگر سفارت و نیابت «نواب اربعه»، که با توجه به این دو خصیصه دوره اختفا جزء غیبت صغرا به حساب نمى آید. (4) چون که هیچ یک از این دو خصیصه در دوره اختفا وجود نداشت.
ب) شهادت امام حسن عسکرى (ع)
«معتمد» خلیفه عباسى همواره از محبوبیت و پایگاه اجتماعى امام ابو محمد عسکرى (ع) نگران بود و هنگامى که دانست با وجود همه محدودیتهایى که نسبت به آن حضرت روا داشته بود، نه تنها از پایگاه مردمى و نفوذ معنوى آن حضرت کاسته نشده، بلکه بیش از پیش محبوب دلهاى مردم گردیده، بر نگرانى و وحشتش افزوده شد و سرانجام در صدد قتل آن حضرت برآمد و به شکل مرموزانه و مخفیانه، حضرت را مسموم نمود، (5) و شیعیان را از بهره مندى انوار هدایت آن امام همام محروم ساخت.
این گونه به شهادت رساندن در گذشته نیز وجود داشت و در موارد متعددى خلفاى اموى و عباسى این سیاست را به اجرا درآورده بودند و امامان شیعه (ع) نیز کوشیده بودند تا نقشه هاى شوم آنها را به شکلهاى گوناگون براى مردم آشکار نمایند تا چهره واقعى آنان براى آیندگان روشن شود.
امام عسکرى (ع) با دانش ویژه اى که داشت، پیش بینى کرد که در آینده اى نه چندان دور زندگى دنیا را ترک خواهد کرد و راهى پیشگاه خداوند خواهد شد. آن امام همام، شهادت خود را در آینده نزدیک به مادر بزرگوارش خبر داد و گفت: در سال (260ق.) حادثه اى اتفاق مى افتد و آن شهادت امام توسط عمال حکومت عباسى خواهد بود.
قلب مادر از این خبر هولناک به درد آمد و آثار غم و اندوه در او پدیدار گردید و گریست. امام (ع) مادرش را تسلى داد و گفت:
مادر! امر خدا حتمى است، بى تابى مکن!.
در سال (260ق.) آن مصیبت اتفاق افتاد و همان گونه که آن حضرت خبر داده بود در آن سال، امام عسکرى (ع) به شهادت رسید. (6)
چند روز قبل از شهادت، آن حضرت را نزد طاغوت زمان «معتمد» عباسى بردند، در حالى که «معتمد» سخت ناراحت بود، چون مى دید و مى شنید که مردم همگى، امام ابومحمد (ع) را تعظیم و احترام مى کنند و او را در فضیلت، بر همه علویان و عباسیان، مقدم مى دارند. از این جهت در پى قتل آن حضرت برآمد و زهر کشنده اى را به وى خوراند. (7)
امام (ع) همین که آن زهر را خورد، تمام بدن شریفش مسموم شد و در بستر بیمارى افتاد و به درد شدیدى دچار گردید.
«معتمد» به پنج نفر از خواص و درباریانش از آن جمله به «نحریر» دستور داد که مواظب خانه امام (ع) باشند و تمام امور و جریانها را زیر نظر بگیرند، همچنین به پزشکان دستور داد که هر صبح و شام از حال امام (ع) باخبر باشند، همین که روز دوم فرا رسید به «معتمد» خبر دادند که بیمارى حضرت وخیم شده است. «معتمد» به پزشکان فرمان داد که حق ندارند از منزل امام بیرون روند.
و به دلیل این که حال امام عسکرى (ع) رو به وخامت نهاده بود، گفت: از کنار بستر او جدا نشوند. «معتمد»، «حسین بن ابى شوارب»، قاضى القضاة را به همراه 10 نفر به منزل امام فرستاد و به آنان دستور داد که شب و روز در آنجا باشند و جریانها را زیر نظر بگیرندو بعد شهادت دهند که امام به مرگ طبیعى از دنیا رفته است. با این وجود به جز پزشکان مأمور خلیفه، 15 نفر دیگر از سوى «معتمد» خلیفه عباسى در خانه حضرت بودند.
امام عسکرى (ع) در شب رحلت در یک اتاق، به دور از چشم مأموران حکومت نامه هاى بسیارى به نقاط مختلف شیعه نشین نوشت و آن را به وسیله پیکى ارسال نمود. (8) حال امام بدتر شد، پزشکان از او ناامید شدند و هر لحظه به مرگ نزدیک تر مى شد. در لحظات آخر زندگى، همواره زبانش به ذکر خدا مشغول بود و او را ستایش مى کرد و لبهاى مبارکش از تلاوت قرآن مجید باز نمى ایستاد. سرانجام امام (ع) رو به سمت قبله کرد و روح پاکش به پیشگاه خدا پرواز نمود.
این حادثه جانگداز، روز جمعه هشتم ربیع الاول سال (260ق.) بعد از نماز صبح اتفاق افتاد.
ارتحال نابهنگام آن امام بزرگوار ضایعه بزرگى بود که در آن روزگار بر مسلمانان وارد شد و آنان رهبر و پیشواى محبوب و مصلح بزرگ خود را از دست دادند؛ کسى که همواره غمخوار ضعیفان و یتیمان و مستمندان بود.
ناله و شیون از خانه امام (ع) بلند شد و کم کم صداى ضجه و ناله زنان و مردان و کودکان آل على در سراسر «سامرا» به گوش رسید.
خبر شهادت امام (ع) در سراسر شهر «سامرا» پیچید. این خبر همچون صاعقه اى هولناک بود که تمام مسلمانان را به سرعت به منزل امام (ع) رسانید. همگى مشغول گریه کردن و نوحه سرایى بودند. تمام ادارات دولتى شهر تعطیل شد. مردم به احترام امام (ع) بازارها را بستند و در شهر عزادارى کردند. گویى شهر «سامرا» به صحراى قیامت تبدیل شده بود. (9)
«سامرا» در تمام طول تاریخ خود چنان تشییعى را نادیده بود که امواج خروشانى از انسانها از طبقات مختلف با گرایشها و عقاید گوناگون همه را گرد هم آورد و همگى سخن از فضایل، ویژگیها و صفات امام بزرگوار، امام حسن عسکرى (ع) مى گفتند و درباره خسارت و زیان جبران ناپذیرى که به مسلمانان وارد شده بود، بحث مى کردند. (10)
«عثمان بن سعید عمری» متصدى امر غسل، کفن و دفن حضرت شد. (11)
این سخن با اعتقاد شیعه به این که امام را باید امام بعدى غسل دهد، کفن کند و نماز بخواند، منافاتى ندارد، چون که اولاً: این امر مربوط به حالت عادى است، نه در شرایط سخت و مورد تقیه، ثانیا: «عثمان بن سعید عمری» به نیابت از حضرت مهدى (ع) عهده دار تجهیز پپکر مطهر امام عسکرى (ع) بود.
و ثالثا: ممکن است در همین شرایط به صورت مخفى حضرت مهدى (ع) به این امر مبادرت نموده بود، لیکن به جهت شرایط خفقان و تقیه به ظاهر «عثمان بن سعید عمری» تصدى این امر را برعهده گرفته باشد. در هر حال، «عبیداللّه بن خاقان» مى گوید:
وقتى جنازه امام (ع) آماده دفن شد، خلیفه برادر خود «ابوعیسى بن متوکل» را فرستاد تا بر جنازه آن حضرت نماز بگزارد. هنگامى که جنازه را براى نماز بر روى زمین گذاشتند «ابو عیسی» نزدیک شد و صورت آن حضرت را باز کرد و آن را به علویان، عباسیان، قاضیان، نویسندگان و دیگر شاهدان، نشان داد و گفت: این «ابو محمد عسکری» است که به مرگ طبیعى درگذشته است و فلان و فلان از قضات و پزشکان و خدمتگزاران خلیفه نیز شهادت مى دهند! بعد روى جنازه را پوشاند و بر او نماز خواند و فرمان داد که جنازه را براى دفن ببرند.
این شیوه تجربه شده حکام عباسى در مورد امامان شیعه (ع) بود و مردم به ویژه شیعیان نیز کم و بیش با این شیوه آشنایى داشتند.
بنا به نقل «شیخ صدوق» قبل از اقامه این نماز، نمازى دیگر بر بدن آن حضرت در لحظاتى قبل در درون خانه اقامه شد. «عقید خادم» از منزل خارج شد و به «جعفر» که بر درخانه ایستاده بودو شیعیان به او تعزیت مى گفتند، گفت:
سرورم برادرت را کفن کردند. پس بر او نماز بخوان.
ناگهان امام مهدى (ع) جلو آمد و گفت:
عمو عقب بایست من سزاوارترم که بر جنازه پدرم نماز بخوانم. (12)
طبق نقل مشهور، امام عسکرى (ع) در اول ماه ربیع الاول (260ق.) با زهرى که «معتمد» براى آن حضرت تدارک دیده بود بیمار شد و در هشتم همان ماه رحلت نمود. بنابراین، امامت امام مهدى (ع) از همین تاریخ آغاز شد و آن حضرت تا به امروز در پس پرده غیب قرار دارد. به امید روزى که آن حضرت ظهور و جهان را پر از عدل و قسط کند.
ج) تلاش حکومت براى یافتن امام مهدى (ع)
اخبار امامت دوازده امام (ع) از پیامبر (ص) و عترت آن حضرت، در بین شیعیان رواج داشت. خلفاى عباسى به مقابله با این باور و جلوگیرى از عملى شدن این خبرها که مربوط به آینده بود، سخت کوشیدند. آنان به مانند فرعون که از ولادت «موسى بن عمران»، واهمه داشت، از تولد حضرت مهدى (ع)، امام دوازدهم شیعیان نگران بودند که نکند ظهور کند و بساط حکومت و عیاشى آنان را برهم زند.
از همین روى، امام عسکرى (ع) را در محاصره قرار دادند و در پى آن بودند که اگر فرزندى از او به دنیا آمد، او را به قتل برسانند و نگذارند «مهدی» دوازدهمین امام شیعیان به امامت برسد و مشکلى براى آنان به وجود آورد.
امامان اهل بیت (ع) با دانش برترى که داشتند، پیشاپیش غیبت امام مهدى (ع) را خبر دادند و این نقشه عباسیان را باطل نمودند. به همین جهت خبر ولادت امام مهدى (ع) مخفى نگهداشته شد و تنها برخى از خواص شیعه به این موضوع آگاه بودند.
بعد از شهادت امام عسکرى (ع) کم کم این خبر پخش شد که از آن امام (ع) پسرى متولد شده و او امام دوازدهم و «مهدى موعود» است.
پخش این خبر موجب هراس در بین عباسیان شد؛ چرا که معلوم شد از «ابو محمد»، پسرى به جا مانده است. از این رو، به دستور «معتمد» عباسى عده اى از مأموران وارد منزل امام (ع) شدند و اثاثیه منزل آن حضرت را بازرسى و سپس مهر و موم کردند. و در صدد یافتن فرزندش برآمدند، ولى موفق نشدند.
«معتمد» دستور داد که عده اى از قابله ها، زنان و کنیزان آن حضرت را معاینه کنند و اگر اثرى از حمل در آنان مشاهده کردند، به خلیفه گزارش دهند.
روایت شده است که یکى از قابله ها احتمال داد، یکى از کنیزان حضرت حامله باشد، این خبر به گوش خلیفه رسید و او دستور داد تا آن کنیز را در محلى زیر نظر داشته باشند. پس یکى از درباریان و پیشکاران مخصوص خلیفه به نام «نحریر» به همراه تعدادى از زنان مراقب حال وى شدند تا درستى و یا نادرستى این گزارش معلوم شود.
مدتى مراقب آن کنیز بودند تا سرانجام روشن شد که این گزارش درست نبوده و اثرى از حمل وجود ندارد. (13)
همچنین نوشته اند: «نرجس خاتون» مادر گرامى امام مهدى (ع) همواره تحت نظر بود تا این که حوادث گوناگونى حکام عباسى را به خود مشغول کرد و از آن بانو در جهت دستیابى به حضرت دست کشیدند. آن حوادث از این قرار است:
1. درگیرى با «یعقوب بن لیث صفاری» که پس از غلبه بر «فارس» به سوى «بغداد» حرکت کرد و در درگیرى با «موفق»، پسر «متوکل» شکست خورد و به «فارس» عقب نشینى کرد.
2. خروج «معتمد» و «متوکل» از «سامرا» و سفر به «بغداد» به خاطر غائله «یعقوب لیث».
3. مرگ «عبیداللّه بن یحیى بن خاقان»، وزیر «معتمد» در سال (263ق.)
4. مرگ قاضى القضاة، «حسین بن ابى شوارب» در سال (261ق.) که او مأمور کنترل «نرجس خاتون» و دیگر زنان بود.
5. ادامه قیام «صاحب زنج» یا «زنگیان» که مشکلات زیادى براى عباسیان به وجود آورد.
د) اقدامات جعفر
«جعفر» برادر امام عسکرى (ع) بر خلاف سیره پدر و برادر گرامى اش رفتار مى کرد. از امام هادى (ع) درباره پسرش «جعفر» روایت شده است که به بعضى از اصحابش فرمود:
از فرزندم «جعفر» دورى کنید؛ چرا که او (در سیره ما نیست و) نسبت به من، به منزله فرزند نوح است. . . ». (14)
«جعفر» پس از رحلت امام عسکرى (ع) به یک سرى اقدامات روى آورد که در شأن او نبود. اینک به برخى از آنها اشاره مى کنیم.
نماز بر پیکر امام (ع)
«جعفر» در آغاز، خواست که بر پیکر برادر، نماز بخواند که ناگهان امام مهدى (ع) ظاهر شد و فرمود:
اى عمو! کنار برو، من شایسته ترم که بر جنازه پدرم نماز بخوانم. (15)
ادعاى امامت و جانشینى
«جعفر» به وزیر عباسى «عبیداللّه بن یحیى بن خاقان» گفت: مقام برادرم را به من بدهید، من سالانه مبلغ 20/000 دینار بابت آن به شما مى پردازم.
وزیر در پاسخ به این خواسته «جعفر» گفت: «اى احمق! سلطان براى کسانى که گمان مى کنند پدر و برادر تو امام بودند شمشیرش را آماده کرده است، با این وجود موفق نشده است آنان را از این عقیده منصرف نماید، اگر تو نزد شیعیان از همان مقام پدر و برادرت بهره مندى نیازى به تأیید سلطان و یا غیر سلطان ندارى و اگر آن مقام را ندارى سلطان نمى تواند این مقام را به تو بدهد.
سپس وزیر، او را مورد اهانت قرار داد و دیگر اجازه نداد که «جعفر» به نزدش برود. او پس از ناامیدى از وزیر، به نزد سلطان رفت و این خواسته را با او در میان گذاشت و مانند همان پاسخ را از خلیفه عباسى نیز دریافت نمود. (16)
با توجه به همین ادعاى دروغین است که «جعفر» پسر امام هادى (ع) در تاریخ به «جعفر کذاب» معروف شده است.
ادعاى ارث
«جعفر» در اقدامى دیگر کوشید تا اموال امام (ع) را تصاحب نماید. او گفت، برادرش ابومحمد (ع) فرزندى ندارد و تنها وارث برادر او است. حکومت هم اجازه داد تا بر اموال برادر مسلط شود. (17)
تحریک حکومت براى دستگیرى امام مهدى (ع)
«جعفر» با داشتن آگاهى به وجود فرزندى براى برادرش امام حسن عسکرى (ع) و پس از ناامیدى از این که خود را جانشین برادر قرار دهد، به معرفى امام مهدى (ع) به حکام عباسى و سعایت از او اقدام نمود، و این پس از ناکام شدنش در برابر هیئت قمى ها بود. «جعفر» از پاسخ دادن به آنان عاجز ماند و براى سعایت از آنان به نزد خلیفه رفت و خلیفه هم به هیئت قمى ها گفت: پولهایى که براى «ابو محمد» آورده اید به «جعفر» بدهید، آنان گفتند: ما تنها با شرایطى این پول را تحویل مى دهیم؛ زیرا مردمى که این پولها را به ما داده اند چنین شرطى را قرار داده اند. «جعفر» خواست که خلیفه آنان را زندانى کند، اما خلیفه به خواسته «جعفر» پاسخ منفى داد و آنان را آزاد نمود.
در خارج از شهر امام مهدى (ع) خادمش را به سوى آنان فرستاد و با دادن نشانى و گزارشهایى که حضرت بیان داشت، آنان اموال را تحویل دادند.
«جعفر» مجددا به نزد «معتمد» خلیفه عباسى رفت و گفت: هیئت قمى ها اموال را به مهدى (ع) تحویل داده اند. به این ترتیب مقدمات هجوم به بیت امام (ع) فراهم شد. آنان منزل امام را غارت کردند، امام (ع) از غفلت آنان استفاده کرد و از منزل خارج شد، اما مادر گرامى حضرت را دستگیر و بازجویى کردند و. . .
توبه جعفر
در پایان این بحث متذکر مى شویم که امام مهدى (ع) در توقیعى در پاسخ به پرسش یکى از شیعیان درباره عمویش «جعفر»، به «محمد بن عثمان بن سعید عمری» مى نویسد که: عمویش «جعفر» و فرزندانش؛ مانند برادران حضرت یوسف (ع) سرانجام کار توبه کرده اند. (18)
ه) داستان سرداب
راستى امام مهدى (ع) در کجا و چگونه غایب شد؟ آیا در سرداب منزل پدرش غایب شد و هنوز نیز در آنجا است؟
در این باره به شیعه تهمتهایى زده اند و مى گویند: شیعه معتقد است که مأموران خلیفه عباسى به منزل حضرت در «سامرا» هجوم آوردند، تا او را دستگیر کنند و آن حضرت که در آن هنگام در سرداب بود، از دیده ها پنهان شد و تا کنون در آنجا بدون آب و غذا زندگى مى کند و روزى از آنها ظهور خواهد کرد. این داستان چنان شهرت یافته است که وى را «صاحب سرداب» لقب داده اند.
این در حالى است که در منابع شیعى و کتابهاى امامیه، هیچ نامى از «سرداب» نیست. نویسندگان اهل سنت در نوشته هاى خود بر این نظر اسرار مى ورزند و متأسفانه این سخن دستاویزى براى حمله برخى از آنان به «تشیع» گردیده است. (19)
آنان پنداشته اند که شیعیان در میان سرداب، امام خود را مى جویند و ظهورش را از آن نقطه انتظار مى کشند؛ از این جهت، تهمتهایى به شیعه زده و در این زمینه به خود زحمت مراجعه به منابع شیعه را نداده اند.
در حالى که براساس تاریخ و روایات شیعه، امام مهدى (ع) از هنگام ولادت در اختفا به سر مى برد و بنا به مصالحى تولد و زندگى او آشکار نبود و بعد از رحلت پدر گرامى، غیبت صغراى آن حضرت، آغاز شد. امام مهدى (ع) بعد از نماز گزاردن بر پیکر پاک پدر و تدفین آن حضرت، وارد منزل شد و دیگر کسى آن حضرت را در اجتماع و در میان مردم ندید. (20)
آن حضرت بنا به روایات شیعى در میان مردم زندگى مى کند و در موسم حج حاضر مى شود، ولى مردم او را نمى شناسند. (21)
خانه اى که از آن سخن گفته مى شود، دو قسمت داشت؛ یک سمت براى مردان و قسمت دیگر براى زنان، یک سرداب هم زیر اتاقها قرار داشت. که در روزهاى گرم، اهل خانه در آن سرداب زندگى مى کردند.
شیعه این خانه و این سرداب را محترم مى دارد؛ زیرا امامانشان در این خانه زندگى مى کردند، و در همین خانه، امام هادى (ع)، امام عسکرى (ع) و نیز امام مهدى (ع) خداوند سبحان را عبادت مى کردند. این یک امر معقول و طبیعى است که به جهت علاقه مندى به پیشواو رهبر دینى، آن چه متعلق به او است محترم داشته شود، در میان تمامى ادیان و مذاهب چنین است و شیعه از این عشق و احترام به مکانهاى مقدس و مشاهد مشرفه دفاع مى کند. و آن را از مصادیق «فى بیوت أذن اللّه أن ترفع. . . » مى داند؛ اما این احترام، غیر از آن تهمتهاى مخالفان، به شیعه است.
حقیقت این است که داستان غیبت حضرت مهدى (ع) در سرداب «سامرا» و زندگى کردن آن حضرت در این مکان، دروغ و بهتانى بیش نیست و هیچ یک از بزرگان شیعه، چنین باورى نداشته و ندارند. (22)
دو گزارش تاریخى درباره سرداب
در آغاز خلافت «معتضد» عباسى، در سال (279ق.) دو بار خانه امام عسکرى (ع) از سوى حکومت تفتیش شد.
یک بار «معتضد» سه نفر را به صورت مخفیانه به خانه حضرت فرستاد و فرمان داد: هر کسى را که در آن خانه یافتید، بکشید و سرش را براى من بیاورید، این سه نفر وارد خانه شدند و یک اطاق مخفى یافتند که پرده اى زیبا داشت. هنگامى که پرده را بالا زدند، گویا دریایى پر از آب دیدند که در انتهاى آن مردى با بهترین هیئت، روى حصیرى بر آب ایستاده و مشغول نماز است. دو نفر وارد آب شدند، و آنگاه که نزدیک بود غرق شوند با اضطراب از آن خارج شدند. ساعتى بیهوش ماندند؛ سر انجام سرپرست آنان از فرد نمازگزار عذرخواهى کرد، ولى آن فرد نمازگزار بدون التفات به آنان نمازش را ادامه داد. این سه نفر پیش خلیفه رفتند و آنچه را که دیده بودند براى او بیان داشتند. خلیفه گفت: این سخن را به هیچ کس نگویید.
بار دیگر در پى این حادثه «معتضد» حمله دیگرى را ترتیب داد و گروه بیشترى را به خانه امام عسکرى (ع) فرستاد، این گروه وقتى وارد خانه شدند، از درون سرداب صداى قرائت قرآن شنیدند، پس بر در سرداب ایستادند و مراقب بودند تا کسى از آنجا خارج نشود. فردى که درون سرداب بود (گویا امام مهدى (ع)) از غفلت آنان استفاده کرد و از سرداب خارج شد. وقتى رئیس آنان آمد، گفت: داخل سرداب شوید و فردى را که قرآن مى خواند دستگیر کنید، گفتند: مگر او را ندیدى که خارج شد؟ گفت: پس چرا او را دستگیر نکردید؟ گفتند: گمان کردیم تو او را دیده ای. بنابراین، اقدامى نکردیم. (23)
تنها موردى که نام سرداب در ارتباط با حضرت مهدى (ع) در روایات شیعى وجود دارد این دو مورد است و مربوط به 19 سال پس از شروع غیبت صغرا است؛ آن هم با این مضمون که آن حضرت از سرداب خارج شد. این داستان کجا و داستان ساختگى شروع غیبت از سرداب و بقاى حضرت در آن سرداب و اجتماع شیعه در آن مکان در هر صبح و شام و انتظار خروج حضرت کجا؟!.
2. ویژگیهاى دوره غیبت صغرا
همان گونه که قبلاً بیان شد براى امام مهدى (ع) بعد از دوره اختفا و رحلت امام عسکرى (ع) دو نوع غیبت وجود دارد؛ یکى «غیبت صغرا» و کوتاه مدت است که با پایان دوره اختفا آغاز شد، و دیگر «غیبت کبرا» و دراز مدت که بعد از دوره «غیبت صغرا» شروع شده است و هنوز ادامه دارد.
دوره «غیبت صغرا» که از زمان شهادت امام حسن عسکرى (ع)؛ یعنى آغاز امامت امام مهدى (ع) شروع و با درگذشت سفیر چهارم آن حضرت؛ یعنى «ابوالحسن على بن محمد سمری» پایان پذیرفت، ویژگیهایى دارد که به آن اشاره مى گردد:
1. زمان «غیبت صغرا» محدود است و از نظر زمانى نزدیک به هفتاد سال طول کشید. به خاطر همین محدودیت و کوتاهى زمان، از آن به «غیبت صغرا» تعبیر نموده اند، برخلاف «غیبت کبرا» که زمانش طولانى است و مدت آن را جز خدوند کسى نمى داند.
2. در دوره «غیبت صغرا»، امام مهدى (ع) به کلى از دیده ها پنهان نبود، بلکه با وکلا و سفیران خاصش در تماس بود، و گاهى سفیران آن حضرت ملاقات برخى از افراد را با امام مهدى (ع) ترتیب مى دادند. (24)
مردم پرسشهاى خود را به وسیله سفیران چهارگانه، با امام (ع) در میان مى گذاشتند و پاسخهاى خود را دریافت مى کردند. درا ین دوره توقیعاتى از ناحیه مقدسه و با واسطه سفیران چهارگانه براى شیعیان صادر مى شد. (25)
اما در دوره «غیبت کبرا» و بعد از درگذشت «سمری»، این رابطه قطع شد. امام مهدى (ع) چند روز قبل از درگذشت «سمری»، مرگ قریب الوقوع او را به وى خبر مى دهد و آنگاه بیان مى دارد که، این ارتباطهاى 70 ساله، در دوره «غیبت کبرا» وجود نخواهد داشت.
3. در دوره «غیبت صغرا» امام (ع)، چهار وکیل و یا نماینده داشت که براى تک تک آنان و یکى پس از دیگرى، حکم وکالت صادر نمود و دیگر نمایندگان حضرت از سوى این چهار نفر مأموریت داشتند. اما بعد از پایان این دوره، فرد خاصى به عنوان نائب ویژه آن حضرت وجود ندارد، بلکه به فرموده ائمه (ع) هر کس شرایط وکالت را داشته باشد، مى تواند وکیل و نماینده عام آن حضرت باشد. بنابراین، دوره بعد از «غیبت صغرا» را مى توان به «دوره رهبرى، یا وکالت فقیهان» معرفى نمود.
4. در دوره «غیبت صغرا» ممکن بود برخى از افراد، آن حضرت را ببینند و امام مهدى (ع) را بشناسند، ولى در دوره «غیبت کبرا» کسى او را نمى بیند و اگر هم ببیند او را نمى شناسد. (26)
اگر هم برخى از خواص، حضرت را ببینند و بشناسند اجازه ندارند آن را براى دیگران بازگو نمایند، (27) مگر با اجازه خود حضرت و یا به افراد مورد اطمینان.
3. اختلافات فرقه اى پس از رحلت امام عسکرى (ع)
حاکمان عباسى که بنا به ماهیتشان به روشهاى ظالمانه روى آورده بودند، روز به روز محبوبیت خود را در افکار عمومى از دست مى دادند. اما امامان معصوم (ع) با توجه به کردار شایسته و پیشینه نیکویى که داشتند روز به روز در نزد امت اسلامى محبوب تر و مقبول تر مى شدند.
حاکمان عباسى پیوسته از پایگاه اجتماعى محروم، ولى امامان شیعه (ع) پیوسته به پایگاه اجتماعى بیشترى نائل مى شدند.
این روند که براى حکمرانان ستم پیشه عباسى سخت ناگوار و شکننده بود، چاره را در فزونى ستم و جو اختناق دیدند، آنان همواره بر امامان شیعه ستم روا مى داشتند تا جایى که خانه امام حسن عسکرى (ع) در کنترل حکومت عباسیان قرار داشت و شیعیان نمى توانستند آزادانه با آن حضرت در ارتباط باشند. آنان در صدد بودند تا اگر براى امام عسکرى (ع) فرزندى متولد شود، او را به شهادت رسانند.
طبیعى است که این جو اختناق و سیاست عباسیان موجب گردد تا امام یازدهم (ع) راه احتیاط، تقیه و رازدارى را بیش از پیش، به کار برد.
زمینه پیدایش فرقه هاى جدید شیعى بعد از رحلت امام عسکرى (ع)
اختفاى ولادت آن حضرت باعث شد تا برخى از شیعیان در آغاز رحلت امام حسن عسکرى (ع) در امر امامت دو امام یازدهم و دوازدهم (ع) دچار شک و تردید شوند، (چون طبق عقیده شیعه امام یازدهم باید پسرى داشته باشد تا او امام دوازدهم گردد، حال اگر امام یازدهم پسر نداشته باشد، در امامتش تردید مى شود.) به طورى که نوشته اند: بعد از رحلت امام عسکرى (ع) پیروان آن حضرت به 14 یا 15 فرقه منشعب شدند،(28) بلکه بنا به نقل برخى از مورخان، پیروان آن حضرت 20 فرقه شدند. (29)
اختفاى ولادت و زندگى امام مهدى (ع) از یک سو، و ادعاى امامت «جعفر» از سوى دیگر موجب شد تا شیعیان در این عصر پریشان شوند. با وجود این پریشانى فکرى و عقیدتى، دیگر مذاهب اسلامى با شدت هر چه تمام تر شیعه امامیه را کوبیدند، «معتزله»، «اصحاب حدیث»، «زیدیه»، و به ویژه «عباسیان» در کوبیدن شیعه امامیه از هیچ کارى دریغ نکردند.
در واقع بعد از رحلت امام عسکرى (ع) از جهت شک و تردید و تفرقه در مذهب، دوره اى براى شیعه یافت شد که در تاریخ، بى نظیر یا کم نظیر بود. به همین جهت مى توان این عصر را «عصر آشفتگى و حیرت شیعیان» نامگذارى کرد.
اما به مجرد آنکه شیعیان آن حضرت از راه هاى گوناگون و افراد موثق، از ولادت امام مهدى (ع) مطمئن شدند، تمامى آنان به امامت امام مهدى (ع) گرویدند و همه فرقه هایى که در این مقطع زمانى پدید آمده بودند، (جز مذهب امامیه اثنا عشری) نابود شدند؛ امروزه براى این فرقه ها هیچ پیروى وجود ندارد و تنها در کتابها به عنوان یک رویداد تاریخى از آن یادى به میان آمده است، حتى در زمان «شیخ مفید» نیز این فرقه ها وجود خارجى نداشتند. شیخ مفید در این باره مى نویسد:
در این سال (373ه) و در زمان ما، دیگر هیچ اثرى از این گروهها باقى نمانده است و همه از بین رفته اند. (30)
پى نوشت ها :
*برگرفته از کتاب تاریخ عصر غیبت: نگاهى تحلیلى به عصر غیبت امام دوازدهم (ع).
1 . الارشاد، شیخ مفید، ج2، ص340.
2 . تاریخ الغیبة الصغرى، ص345.
3 . حیاة الامام محمد المهدى (ع)، باقر شریف القرشى، ص114-115.
4 . سیدمحمد صدر در این باره مى نویسد: «از برخى نقل شده است که مدت غیبت صغراى حضرت حجت (ع) 74 سال بود. این یا مبنى بر تسامح است و یا آن که آغاز غیبت صغرا را از هنگام ولادت حضرت مهدى (ع)؛ یعنى سال (255ق.) دانسته اند. و البته این ادعا مبنى بر تسامح است. زیرا حضرت مهدى (ع) گرچه در زمان حیات پدر گرامى اش مخفى بود، ولى این اختفا را نباید جزء غیبت صغرا به حساب آورد. چون که حضرت مهدى (ع) در زمان حیات پدر بزرگوارش مسئولیت امامت را بر دوش نداشت. به هر صورت بعد از پدر، این منصب به آن حضرت موکول گردیده است. » (تاریخ الغیبة الصغرى، سیدمحمد صدر، ص341).
5 . سیرة الائمة الاثنى عشر، هاشم معروف الحسنى، ج2، ص492.
6 . نهج الدعوات و منهج العبادات، على بن موسى بن محمد بن طاووس، ص275، (به نقل از: حیاة الامام العسکرى (ع)، باقر شریف القرشی).
7 . الارشاد، مفید، ص383 (به نقل از: حیاة الامام العسکرى (ع)).
8 . کمال الدین و تمام النعمة، صدوق، ج2، ص473-474؛ بحارالانوار، مجلسى، ج50، ص327-329؛ الکافى، کلینى، ج1، ص505.
9 . الارشاد، مفید، ص362 (به نقل از حیاة الامام العسکرى (ع)).
10. حیاة الامام العسکرى (ع).
11. الغیبة، شیخ طوسى، ص216.
12. کمال الدین و تمام النعمة، صدوق، ج2، ص475.
13. الکافى، کلینى، ج1، ص505 ؛ بحارالانوار، مجلسى، ج50، ص328-329؛ کمال الدین و تمام النعمة، صدوق، ج2، ص476.
14. سیرة الائمة الاثنى عشر، هاشم معروف الحسنى، ج2، ص534.
15. کمال الدین و تمام النعمة، ج2، ص475.
16. همان، ج2، ص379؛ سیرة الائمة الاثنى عشر، ج2، ص534-535؛ الکافى، کلینى، ج1، ص505.
17. الغیبة، شیخ طوسی؛ الکافى، ج1، ص505.
18. الغیبة، شیخ طوسى، ص176؛ کمال الدین، ج2، ص384.
19. منتخب الاثر، لطف اللّه صافى، ص372.
20. ر. ک: حیاة الامام محمد المهدى (ع)، باقر شریف القرشى، ص115-120.
21. الکافى، کلینى، ج1، ص337: کمال الدین و تمام النعمة، صدوق، ج2، ص440.
22. اقتباس از: مجله حوزه، ش71-70، ویژه بقیة اللّه الاعظم (ع)، ص44-45.
23. بحارالانوار، مجلسى، ج52، ص51.
24. الغیبة، شیخ طوسى، ص216.
25. ر. ک: «کمال الدین و تمام النعمة» شیخ صدوق، ج2، ص482-522.
26. پژوهشى پیرامون زندگانى نواب خاص امام زمان (ع)، على غفارزاده، ص33.
27. ر. ک: مجله حوزه، ش71-70 ویژه بقیة اللّه الاعظم (ع)، ص72-122.
28. فرقه هایى که پس از درگذشت امام حسن عسکرى (ع) به وجود آمدند، در کتاب «فرق الشیعة، نوبختی» 14 فرقه بیان شده است و در کتاب بحارالانوار، علامه مجلسى، جلد 37، و الفصول المختاره، شیخ مفید نیز همان 14 فرقه بیان شده است. اما سعد بن عبداللّه در کتاب المقامات و الفرق، تعداد آن را به 15 فرقه رسانده است.
29. مسعودى در مروج الذهب مى نویسد: پس از وفات حسن بن على (ع) پیروان وى اختلاف کردند و 20 فرقه شدند و ما دلایل هر فرقه را درباره عقیده مذهبى که دارد و آنچه درباره غیبت مى گویند در کتاب «سیرالحیات» و کتاب «المقالات فى اصول التدیانات» آورده ایم. (مروج الذهب، مسعودى، ج2، ص572).
30. الفصول المختاره، ص321، مجله حوزه، ش71-70، ص70.