مقدمه
پرسش: وكلا و سفیران امام زمان علیه السلام (نواب اربعه) چه كسانی بودند و چه وظایفی داشتند؟
پاسخ:
امام مهدی (علیه السلام) در غیبت صغری، چهار نفر را به شیعیان معرفی فرمودند؛ این چهار نفر، بین شیعیان به نامهایی؛ همچون: «نواب خاص امام زمان» (عجل اللَّه تعالی فرجه شریف)، «سفرای حضرت»، «وكلای خاص»، «نواب اربعه» و «سفرای اربعه» معروفند.
آنان خود از اصحاب امامان پیشین و از عالمان بزرگ و پارسای شیعه بودند. (1) كه اسامیشان عبارت است از:
1. ابو عمرو، عثمان بن سعید عمری
وی نخستین نائب حضرت است و نزد شیعیان مقام والایی دارد. او به عمروی معروف است زیرا جدّ مادرش «عمروی» بود. (2) شغل او در ظاهر، روغن فروشی بود تا دشمنان، به اسراری كه بین او و امام (علیه السلام) وجود داشت آگاهی نیابند.
ابو عمرو، اموالی را كه شیعیان برای امام میفرستادند در ظرفهای روغن مخفی میكرد و نزد امام عسكری (علیه السلام) میآورد، زیرا او علاوه بر وكالت امام زمان (علیه السلام)، وكیل امام عسكری (علیه السلام) نیز بود و مدتی هم به خدمتگذاری و وكالت امام هادی (علیه السلام) مفتخر بود؛ پس عثمان بن سعید از دوران جوانی در خاندان عصمت و طهارت، افتخار خدمتگذاری داشت.
امام عسكری (علیه السلام) در وصف او فرمودهاند: ابو عمرو، ثقه، امین و مورد اعتماد من است همانگونه كه مورد اعتماد گذشتگانم بود. هر آنچه برای شما نقل میكند از جانب من است و آنچه را به شما میرساند از ناحیه من است.(3)
عثمان بن سعید بعد از رحلت امام عسكری (علیه السلام) آن حضرت را غسل داد و كفن كرد. و حضرت مهدی (علیه السلام) او را بر وكالت و نیابت خود ابقا و این نیابت را به گروهی از شیعیان اعلام كرد. عثمان بن سعید بین امام عصر (علیه السلام) و مردم در غیبت صغری واسطه شد.
و گاهی توقیعات و نامههای حضرت را به مردم ابلاغ میكرد. پس از رحلت او، فرزندش محمّد، وكیل حضرت حجّت (علیه السلام) شد.
2. دومین سفیر حضرت مهدی (علیه السلام) محمد بن عثمان بن سعید عمروی است
وی نیز همانند پدر بزرگوار خود، از بزرگان شیعه به شمار میآید و موقعیت اجتماعی، تقوا و عدالت او، اعتماد امام و مردم را به خود جلب كرده بود تا آنجا كه حضرت مهدی (علیه السلام) به او فرمودند: «لم یزل ثقتنا فی حیاة الاب رضی اللَّه عنه»؛ (4) تو همیشه در زمان حیات پدرت مورد وثوق و اعتماد ما بودی.
شخصی از محمد پرسید: آیا خود حضرت مهدی (علیه السلام) را دیدهای؟ فرمود: بلی! آخرین باری كه حضرت را زیارت كردم كنار كعبه بود كه میفرمود: «اللهم أنجز لی ما وعدتنی»؛ خدایا وعده ظهورم را محقق فرما! و حضرت را در كنار مستجار كعبه دیدم كه به پرده كعبه چسبیده بود و میفرمود: «اللهم انتقم لی من أعدائک»؛ خدایا انتقام مرا از دشمنانت بستان!
او حدود پنجاه سال نیابت و وكالت حضرت مهدی (علیه السلام) را بر عهده داشت و به خوبی انجام وظیفه كرد و توانست با مدعیان دروغین نیابت مبارزه و به امور مردم رسیدگی كند و توقیعات حضرت را به مردم برساند. تا آنكه در جمادی الاولی سال (304 یا 305 ه ق) به رحمت ایزدی پیوست.
3. سومین سفیر حضرت حجّت (علیه السلام) شیخ جلیل القدر ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی است
او از اصحاب امام عسكری (علیه السلام) به شمار میآید که در آخر ماه جمادی الاولی سال (305 ه ق) نیابت امام مهدی (علیه السلام) را به عهده گرفت. حسین بن روح میان شیعیان بغداد، موقعیت اجتماعی خوبی داشت. آن گونه كه سفیر دوم دربارهاش گفته بود: او قائم مقام من و سفیر بین شما و امام زمان (علیه السلام) است.
او وكیل، ثقه و امین است؛ پس در امورتان به او مراجعه و در امور مهم به او اعتماد كنید! زیرا من امر شدهام تا این مطلب را به شما برسانم.(5) وی مدت 21 سال سفارت حضرت صاحب (علیه السلام) را بر عهده داشت و آن حضرت در نخستین نامهاش به او، درود فراوانی تقدیمش كرد.(6) حسین بن روح در هجدهم شعبان سال (326 ه ق) رحلت كرد.
4. چهارمین سفیر حضرت مهدی (علیه السلام) ابوالحسن علی بن محمد سمری است
وی بنابر دستور امام زمان (علیه السلام) و وصیت حسین بن روح نوبختی نیابت خاص به او منتقل شد و مدت سه سال وكیل خاص آن حضرت بود امّا به لحاظ اوضاع سیاسی خاص، شرایط زمان و كوتاه بودن دوران سفارت، فعالیت عمدهای نداشت یا شاید كارهای او از باب تقیه و احتیاط، برای آیندگان نقل نشده است!
چند روز پیش از رحلت او، آخرین توقیع حضرت ولی عصر (علیه السلام) صادر شد و آن حضرت به او اعلام فرمود: «تا شش روز دیگر مرگ تو فرا خواهد رسید؛ امورت را آماده كن! و مهیا باش! و شخصی را هم به عنوان جانشین خود تعیین نكن! چون زمان غیبت دوم (كبری) فرا رسیده است».(7)
وظایف نواب اربعه
1. زدودن شک و حیرت مردم درباره وجود حضرت مهدی (علیه السلام)
مهمترین وظیفه نواب چهارگانه به ویژه نخستین آنان، این بود كه به شیعیان وجود آن حضرت را ثابت كنند و به آنان بگویند كه امام عسكری (علیه السلام) فرزندی به نام مهدی دارد. او، امام است و اینان وكیل اویند.
2. مبارزه با غلات و مدعیان دروغین مهدویت و بابیت
3. پاسخگویی به شبهات و پرسشهای فقهی و اعتقادی
4. سازماندهی و سرپرستی سازمان وكالت؛ یعنی نائبان خاص، در هر منطقهای شخصی را وكیل خود كرده بودند تا آنان به امور مردم رسیدگی كنند. از اینرو نواب اربعه، سازمان وكالت را نیز سرپرستی و رهبری میكردند.
5. مبارزه با وكلای دروغین و مدعیان وكالت
6. حفظ امام مهدی (علیه السلام)، از راه پنهان داشتن نام و مكان حضرت
7. آمادهسازی مردم برای پذیرفتن غیبت كبری
8. دریافت و توزیع اموال متعلق به امام مهدی (علیه السلام)
گفتنی است نیابت خاص حضرت، شرایط ویژهای داشت كه در هر كسی یافت نمیشد. برخی از این شروط عبارتند از:
1. فهم و درایت بالا نسبت به دیگران
2. حساس نبودن حكومتهای زمان نسبت به نایب
3. صبر و استقامت ویژه در انجام مأموریت
4. رازداری و حفظ اسرار امام و رعایت اصل تقیه.
پاورقی و منابع:
1. مؤلفان پور سید آقایی، جباری عاشوری، حكیم، تاریخ عصر غیبت (نگاهی تحلیلی به عصر غیبت امام دوازدهم، ص 285، انتشارات حضور.
2. شیخ طوسی، الغیبة، ص 214، و تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (علیه السلام)، دكتر جاسم حسین، ص 141.
3. علامه محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 51، ص 334.
4. همان، ص 349.
5. شیخ طوسی، الغیبة، ص 371.
6. همان، ص 372.
7. علامه محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 51، ص 361، الناشر مؤسسة الوفاء، بیروت، الطبعة الثانیة، 1403 (ه ق)، و كمال الدین و تمام النعمة، شیخ صدوق، ج 2، ص 516 و الغیبة، شیخ طوسی، ص 442-443.