مقدمه
اول ماه رجب ولادت با سعادت امام محمد باقر (علیه السلام) است به جاى بیان تاریخ ولادت مناسب آن دیدیم که دو فضیلت از فضائل آن حضرت را، یکى از زبان خود آن حضرت و دیگرى از زبان فرزندش حضرت صادق (علیه السلام) ذکر شود، امید که مفید و مورد قبول افتد.
1ـ دائم الذکر بود
حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمود: «کان ابى کثیر الذّکر لقد کنت امشى معه و انّه لیذکر اللّه و آکل معه الطّعام و انّه لیذکر اللّه، و لقد کان یحدّث القوم و ما یشغله ذلک عن ذکر اللّه و کنت ارى لسانه لازقاً بحنکه یقول لا اله الّا اللّه؛ پدرم زیاد ذکر (خدا) مى گفت، براستى من همیشه با او راه مى رفتم، و او (در حال رفتن) ذکر خدا مى گفت، و با او غذا مى خوردم و او ذکر خدا مى گفت، و هر گاه با مردم حرف مى زد، حرف زدن با مردم او را از یاد خدا باز نمى داشت و من مى دیدم که زبانش به سقف دهانش چسبیده مرتب لا اله الّا اللّه مى گفت، «و کان یجمعنا فیأمرنا بالذّکر حتّى تطلع الشمس و یأمر بالْقرائه من کان یقرأ منّا و من کان لایقرء امره بالذّکر»، همیشه این گونه بود که ما (فرزندان) را جمع مى کرد، (بعد از نماز صبح) سپس دستور مى داد به ذکر خدا گفتن تا طلوع آفتاب ( با این توضیح که) هر کس قرآن وارد بود از ما دستور مى داد قرآن بخواند، و کسى که قرائت (قرآن) بلد نبود دستور مى داد به ذکر (خدا) گفتن.» (1)
2ـ علم ماکان و مایکون
فضیلت دیگر از زبان خود حضرت باقر علیه السلام نقل شده، آنگاه که جابر سلام رسول خدا (ص) را به او رساند که حضرت او را باقر العلم نامیده، امام باقر فرمود: «و اللّه یا جابر لقد اعطانى اللّه علم ماکان و ما هو کائن الى یوم القیامة؛ اى جابر به خدا سوگند خداوند علم گذشته و آینده تا روز قیامت را به من عطا کرده است.» (2)
سخنانى از میان احادیث حضرت باقر (علیه السلام) انتخاب شده و به صورت پرسش و پاسخ بیان مى شود.
سوال. چرا باید به سخنان شما امامان گوش داد و احادیث شما را شنید؟
این پرسش همیشه مطرح است که چرا در منابر و مجالس از قرآن و احادیث اهل بیت (علیه السلام) استفاده مى شود؟ آیا بهتر نیست به جاى این سخنان که مربوط به قرون گذشته است، از سخنان دانشمندان فعلى مخصوصاً از نوع غربى آن استفاده کنیم که هم جدید است و هم روشنفکران بهتر مى پسندند و هم نشانه اطلاع منبرى از زمان است و هم پُز عالى دارد؟
قرآن کریم از طرف خود جواب داده که: «و ننزّل من القرآن ما هو شفاءٌ و رحمةٌ للمؤمنین؛ (3) از قرآن چیزى نازل کردیم که شفا دهنده و رحمت براى مؤمنان است.»
و اما پاسخ امام باقر (علیه السلام): «انّ حدیثنا یحیى القلوب؛ (4) به راستى حدیث (سخن) ما دلها (ى مردم) را زنده مى کند.»
مراد از این قلوب، قلبهاى گوشتى نیست، بلکه مراد روح و روان انسان است که گاه بر اثر نرسیدن غذاهاى معنوى مى میرد و یا بر اثر گناه قساوت پیدا مى کند.
حضرت علی (علیه السلام) فرمود: «و ما قست القلوب الّا لکثرة الذّنوب؛ (5) و دلها قساوت پیدا نمى کند، مگر به جهت زیاد گناه کردن.»
سوال. دوست داریم از زبان شما بشنویم که شیعه واقعى شما کیست؟
به بیان دیگر، بسیارند کسانى که ادّعا مى کنند شیعیان شما هستند، خوب است بدانیم شما چه کسانى را شیعه واقعى خود مى دانید؟
پاسخ امام باقر (علیه السلام): «ما شیعتنا الّا من اتّقى اللّه و اطاعه؛ (6) شیعه ما، تنها کسى است که تقواى الهى پیشه کند (خدا ترس باشد) و از خداوند اطاعت نماید.»
و در ادامه فرمود: «و ما کانوا یعرفون الّا بالتّواضع و التّخشّع و اداء الامانة و کثرة ذکر اللّه؛ (7) و شناخته نمى شدند، مگر با تواضع و فروتنى، خشوع، اداى امانت و زیاد ذکر خدا گفتن.»
و ضمناً اضافه فرمود که شیعیان چند دسته اند و یک نوع آن طلاى ناب است:
«شیعتنا ثلاثة اصنافٍ صنف یأکلون النّاس بنا و صنفٌ کالزّجاج ینمّ و صنفٌ کالذّهب الاحمر کلّما ادخل النّار ازداد جودةً؛ (8) شیعیان ما سه دسته اند: گروهى ما را وسیله درآمد از مردم قرار داده اند و گروهى همچون شیشه اند (که هم زود مى شکنند و هم هرچه اسرار دارند، آشکار مى سازند) و گروهى چون طلای (ناب) سرخ اند. که هر چه بیشتر داخل آتش شوند، بر خوبى آنها افزوده مى شود (و هرچه سختى و رنج در راه دین ببینند، آبدیده تر و مقاوم تر مى شوند).»
یک سفارش به شیعیان
حضرت باقر (علیه السلام) فرمود: «مروا شیعتنا بزیارة قبرالحسین بن علیّ (علیه السلام) فانّ اتیانه یزید فى الرّزق و یمدّ فى العمر و یدفع مدافع السوء؛ (9) شیعیان ما را امر کنید به زیارت قبر حسین بن علی (علیه السلام)، زیرا زیارت او باعث افزایش روزى و طولانى شدن عمر و دفع بدیها مى شود.»
راه شناخت مقامات شیعه
یزید رزّاز از حضرت صادق (علیه السلام) و ایشان از پدرش امام باقر (علیه السلام) نقل نموده که آن حضرت فرمود: «اعرف منازل الشّیعة على قدر روایاتهم و معرفتهم فانّ المعرفة هى الدّرایة للرّوایة و بالدّرایة للرّوایة یعلوالمؤمن الى اقصى درجات الایمان؛ (10) بشناس مقام شیعیان را از طریق مقدار روایات آنها و معرفت و شناختشان، زیرا معرفت همان فهم روایت است و با فهم روایت مؤمن (و شیعه) به درجات بالاى ایمان مى رسد.»
سوال. برترین کمالات انسان چیست؟
حال که فهمیدیم سخنان شما دلها را زنده مى کند و شیعه شما باید داراى قلوب زنده و داراى کمالات باشند، خوب است بدانیم برترین کمالات حقیقى انسانى از دیدگاه امام باقر (علیه السلام) چه چیز است؟
امام باقر (علیه السلام) مى فرماید: «الکمال کلّ الکمال التّفقّه فى الدّین و الصّبر على النّائبة و تقدیر المعیشة؛ (11) همه کمال در شناخت عمیق و خوب فهمیدن دین و شکیبایى در پیش آمدها و اندازه نگه داشتن در زندگى است.»
| اندازه نگهدار که اندازه نکوست | هم لایق دشمن است و هم لایق دوست |
سوال. بدترین عقوبت خداوند در دنیا چیست؟
به بیان دیگر، مى دانیم کسى که راه کمال را نپیماید و در بیراهه و در مسیر گناه قدم بردارد، به بلاهایى در دنیا و آخرت گرفتار مى شود. خوب است از زبان حضرت باقر (علیه السلام) بدانیم بدترین مجازات الهى در دنیا چیست؟
پاسخ امام باقر (علیه السلام): «ما ضرب عبدٌ بعقوبةٍ اعظم من قسوة القلب؛ (12) هیچ بنده اى به کیفرى بزرگ تر از سنگدلى و سخت دلى کیفر نشد.»
راز این مسئله را حضرت باقر (علیه السلام) در سخن دیگرى آشکار نمود؛ آنجا که فرمود: «اعلم انّه لاعلم کطلب السّلامة و لاسلامة کسلامة القلب؛ (13) بدان که هیچ علمى چون طلب سلامت نیست و هیچ سلامتى مانند سلامت قلب نیست.»
به یقین مى توان گفت که مقصود حضرت فقط علم پزشکى و سلامتى جسم و جان و قلب گوشتى نیست، بلکه سلامتى قلب از گناهان و قساوت نیز مقصود است.
و از جمله گناهانى که سلامتى قلب را به خطر مى اندازد و قساوت را در پى دارد، تکبّر است.
حضرت باقر (علیه السلام) فرمود: «ما دخل قلب امرءٍ شى ءٌ من الکبر الّا نقص من عقله مثل ما دخله من ذلک قلّ ذلک او کثر؛ (14) چیزى از کبر در قلب مرد داخل نمى شود، مگر آنکه به همان مقدار از عقلش کاسته مى شود، خواه کم باشد یا زیاد.»
سوال. برترین عبادت چیست؟
آرى، متوجه شدیم که نافرمانى خدا، بدترین مجازات را که قساوت قلب باشد، در پى دارد، اکنون جا دارد از محضر حضرت باقر (علیه السلام) با زبان حال بپرسیم که برترین بندگى و طاعت خداوند چیست تا در کنار عبادات واجبه به انجام آن اقدام کنیم؟
حضرت باقر (علیه السلام) در پاسخ این سؤال مى فرماید: «ما عبد اللّه بشى ءٍ افضل من عفّة بطنٍ و فرجٍ؛ (15) خداوند با چیزى برتر از عفت شکم و دامن پرستیده نشده است.»
از این روایت استفاده مى شود که عبادت، فقط عبادتهاى مرسومه واجب و مستحب نیست ؛بلکه در معناى عام، عفت جستن و دورى از لقمه حرام نیز عبادت و بلکه عبادت برتر شمرده مى شود.
همچنین به فرموده حضرت باقر (علیه السلام)، در نجوایى که خداوند در کوه طور با موسی (علیه السلام) داشت، فرمود: «ابلغ قومک انّه ما یتقرّب الیّ المتقرّبون بمثل البکاء من خشیتى و ما تعبّد لى المتعبدون بمثل الورع من محارمی؛ (16) به قومت برسان که هیچ چیزى تقرّب جویان به سوى من را مانند گریه از خوف من به من نزدیک نمى سازد و هیچ عبادتى از عبادتگران من به مانند دورى از حرامهاى من ارزشمند نیست.»
راز این برترى آن است که پیامبر اکرم (ص) فرمود: «عبادت (خداوند از طریق نماز و سایر عبادات) با خوردن لقمه حرام، مانند ساختن خانه بر روى ریگ یا بر آب است.» (17)
سوال. ریشه گرفتاریهاى انسان چیست؟
همه انسانهاى معمولى از بلا و گرفتاریها گریزان هستند، جز انسانهاى والا و برتر که براى رشد بیشتر خویشتن از بلاها و گرفتاریها در راه خداوند استقبال مى کنند.
بنابراین، خوب است بدانیم ریشه گرفتاریهاى انسانهاى معمولى در چیست؟
پاسخ این سؤال را مى توان از زبان حضرت باقر (علیه السلام) دریافت کرد، آنجا که فرمود: «ما من نکبةٍ تصیب العبد الّا بذنبٍ؛ (18) هیچ گرفتارى اى به بنده نمى رسد، مگر به سبب گناه.»
این همان است که قرآن کریم مى فرماید: «و ما اصابکم من مصیبةٍ فبما کسبت ایدیکم و یعفوا عن کثیرٍ؛ (19) هر مصیبتى به شما مى رسد، به خاطر اعمالى است که انجام داده اید و بسیارى را نیز عفو مى کند.»
سوال. بدترین شر و گناه چه چیز است؟
این مطلب را متوجه شدیم که ریشه گرفتاریهاى ما انسانهاى معمولى گناه است، حال خوب است از زبان حضرت باقر (علیه السلام) بشنویم که کدام گناه و یا گناهان است که بدتر از همه است و شرّترین آنها که زمینه گرفتارى انسان را فراهم مى کند، کدام است؟
حضرت باقر (علیه السلام) در پاسخ به این سؤال سخنانى دارد، از جمله:
1. فرمود: «انّ اللّه جعل للشّرّ اقفالاً و جعل مفاتیح تلک الاقفال الشّراب و الکذب شرٌّ من ذلک؛ (20) به راستى خداوند براى شرّ و بدى قفل هایى قرار داده که کلید آن قفلها شراب است و دروغگویى بدتر از شراب است.»
2. فرمود: «ایّاک و الکسل و الضّجر فانّهما مفتاح کلّ شرٍّ؛ (21) از تنبلى و بى حوصلگى بپرهیزید که این دو کلید هر بدى اند.»
و مخصوصاً درباره کسالت در نماز فرمود: «لا تقم الى الصّلاة متکاسلاً و لا متناعساً و لامتثاقلاً فانّها من خلل النّفاق؛ (22) نماز را با کسالت و خواب آلودگى و بى حالى و سنگینى اقامه نکنید، چون این عمل از راهها (و نشانه ها)ى نفاق شمرده مى شود.»
سوال. عامل نجات انسان از گناهان و گرفتاریها چیست؟
روشن شد که گناهان عامل بیچارگى و گرفتارى انسان است، اکنون مناسب است بدانیم راه نجات انسان از گرفتاریها و بلاها و گناهان چه مى تواند باشد؟
حضرت باقر (علیه السلام) نجات انسان را در پاکى و تقوا مى داند و در این باره سخنان نغز و زیبایى دارد که به نمونه هایى اشاره مى شود:
1. آن حضرت در نامه به سعد خیر نوشت: «انّ اللّه یقى بالتّقوى عن العبد ما غرب عنه عقله و یجلى بالتّقوى عنه عماه و جهله و بالتّقوى نجا نوحٌ و من معه فى السّفینة و صالحٌ و من معه من الصّاعقة و بالتّقوى فاز الصّابرون و نجت تلک العصب من المهالک؛ (23) به راستى خداوند به وسیله تقوا از بنده در مقابل آنچه از فهم عقل پوشیده مانده، محافظت مى کند و به وسیله تقوا کورى و نادانى او را بر طرف مى سازد و به وسیله تقواست که نوح (علیه السلام) و همراهان او در کشتى نجات یافتند و به وسیله تقوى صالح (علیه السلام) و همراهان از صاعقه نجات یافتند و به وسیله تقواست که صابران رستگار شدند و آن گروه ها از هلاکت نجات یافتند.»
2. در جاى دیگر به سعد خیر فرمود: «اوصیک بتقوى اللّه فانّ فیها السّلامة من التّلف و الغنیمة فى المنقلب؛ (24) تو را به تقوا و خداترسى توصیه مى کنم، زیرا در تقوا سلامت و رهایى از تلف شدن (و هلاکت) و سود بردن در بازگشتگاه (آخرت) است.»
ضمناً علائم و نشانه هاى متقین را نیز بیان مى کند تا بتوانیم خود را چک کنیم که علامت تقوا را دارا هستیم یا نه.
حضرت باقر (علیه السلام) از جدّش امیرمؤمنان نقل نموده که آن حضرت فرمود: «انّ لاهل التّقوى علاماتٍ یعرفون بها صدق الحدیث و اداء الامانة و الوفاء بالعهد..و قلّة المؤاتاة للنّساء و بذل المعروف و حسن الخلق وسعة الحلم و اتّباع العلم فیما یقرّب الى اللّه؛ (25) براى اهل تقوا نشانه هایى است که با آن شناخته مى شوند (از جمله): راستگویى، امانتدارى،وفاى به عهد،...کمتر آمیختن با زنان، احسان بى دریغ، خوش اخلاقى، با حوصلگى و دریا دلى، و دنبال آگاهى و فهم بودن در آن چیزى که انسان را به خدا نزدیک مى سازد.»
سوال. راه افزایش علم چیست؟
اشاره شد که یکى از علائم متقین پیروى از علم و دانش است. در این زمینه پرسشى مطرح است که آیا راه افزودن علم و دانش فقط تلاش و کوشش است و یا راههاى دیگرى نیز وجود دارد که براى کسب دانش توجّه به آنها نیز ضرورى است؟
در پاسخ حضرت باقر (علیه السلام) رهنمودهاى زیبایى دارد که به برخى از آنها اشاره مى شود:
1. آن حضرت فرمود: «من عمل بما یعلم علّمه اللّه ما لا یعلم؛ (26) هر کس به آنچه مى داند، عمل کند، خداوند دانشى را که نمى داند (به صورت غیر مستقیم) به او تعلیم مى دهد.»
2. حضرت به سلمة بن کهیل و حکم بن عتبه فرمود: «شرّقا و غرّبا لن تجدا علماً صحیحاً الّا شیئاً یخرج من عندنا اهل البیت؛ (27) به شرق روید و یا غرب، علم صحیحى نمى یابید، مگر اینکه از (دهان) ما اهل بیت خارج شده است.»
ابن ابى الحدید در مقدّمه جلد اول شرح نهج البلاغه، اعتراف مى کند که همه علوم به اهل بیت (علیه السلام) و علی (علیه السلام) بر مى گردد.
ضمناً به این نکات توجه کنید:
1. علم را هر جا یافتید اخذ کنید حضرت باقر (علیه السلام) فرمود: «خذوا الکلمة الطّیّبة ممّن قالها و ان لم یعمل بها؛ (28) سخن نیک را از گوینده آن برگیرید، هر چند به آن عمل نکند.»
2. قلب بى دانش همچون خانه خراب است آن حضرت فرمود: «انّ قلباً لیس فیه شى ءٌ من العلم کالبیت الخراب الّذى لاعامر له؛ (29) دلى که در آن دانش نباشد، مانند خانه اى است خراب که آبادى ندارد.»
3. پاداش معلّم در یک جا فرمود: «من علّم باب هدیً فله مثل اجر من عمل به و لا ینقص اولئک من اجورهم شیئاً؛ (30) کسى که راه هدایت را تعلیم دهد، اجر کسى را دارد که بدان عمل مى کند و این پاداش از پاداش عمل کننده گان نمى کاهد.»
و در جاى دیگر فرمود: «معلّم الخیر یستغفر له دوابٌّ الارض و حیتان البُحور و کلّ صغیرة و کبیرةٍ فى ارض اللّه و سمائه؛ (31) براى معلّم خیر، جنبندگان زمین و ماهیان دریا و هر ریز و درشتى که در زمین و آسمان خداوند است، استغفار مى کنند.»
سوال. جایگاه عقل، به عنوان عامل فرا گرفتن علم و دانش چیست؟
بعد از بیان لزوم فراگیرى دانش و توجّه به نکات مربوطه، این پرسش رخ مى نماید که عقل به عنوان عامل فراگیرى علم و دانش در نزد امام باقر (علیه السلام) از چه جایگاهى برخوردار است؟
به نظر حضرت باقر (علیه السلام) عقل برترین مخلوق الهى است که از آن برتر نیافریده است و لذا فرمود: «لمّا خلق اللّه العقل قال له اقبل فاقبل ثمّ قال له ادبر فادبر فقال و عزّتى و جلالى ما خلقت خلقاً احسن منک ایّاک آمر و ایّاک انهى و ایّاک اُثیب و ایّاک اُعاقب؛ (32) خداوند وقتى که عقل را آفرید، به او گفت: رو کن! پس رو کرد. سپس به او گفت: برگرد! پس برگشت. سپس فرمود: به عزّت و جلالم قسم! خلقى نیکوتر از تو نیافریدم. تو را امر مى کنم و تو را نهى مى کنم و تو را ثواب مى دهم و تو را (در صورت مخالفت) عقاب مى کنم.»
و به فرموده آن حضرت: از چیزهایى که خداوند به موسی (علیه السلام) وحى کرد، این بود که: «انا اؤاخذ عبادى على قدر ما اعطیتهم من العقل؛ (33) من بندگانم را به اندازه اى که عقل داده ام، مورد مؤاخذه قرار مى دهم.»
امام باقر (علیه السلام) همچنین فرمود: «وجدت فى الکتاب (یعنى کتاباً لعلیٍّ) انّ قیمة کلّ امرءٍو قدره معرفته انّ اللّه تبارک و تعالى یحاسب النّاس على قدر ما آتاهم من العقول فى دار الدّنیا؛ (34) در کتاب (علی (علیه السلام)) یافتم که قیمت هر مرد و ارزش او به اندازه شناخت اوست (و شناخت با عقل و علم حاصل مى شود و لذا) خداى تبارک و تعالى مردم را به اندازه اى که عقل داده است، مورد محاسبه قرار مى دهد.»
احادیث فوق جایگاه عقل را از دیدگاه حضرت باقر (علیه السلام) به خوبى نشان مى دهد و مى رساند که عقل برترین آفریده خدا، معیار و ملاک تکلیف و میزان محاسبه در روز قیامت است.
سوال. محبوب ترین عمل در نزد خداوند چه عملى است؟
هر عملى که براى خداوند انجام گیرد، محبوب الهى است، ولى برترین آنها آن عملى است که فصلى و محدود به زمان خاص نباشد، بلکه دوام و استمرار داشته باشد و لذا حضرت باقر علیه السلام فرمود: «ما من شى ءٍ احبّ الى اللّه من عملٍ یداوم علیه و ان قلّ؛ (35) چیزى در نزد خداوند محبوب تر از عملى که استمرار داشته باشد، نیست، هر چند کم باشد.»
مثلاً در روز یک صفحه قرآن بخواند، ولى دائمى باشد و یا هفته اى دوبار به زیارت رود، منتهى دائمى باشد.
برخى افراد در ماه رمضان در خواندن قرآن زیاده روى مى کنند، ولى در طول سال قرآن را باز نمى کنند.
رهرو آن است که آهسته و پیوسته رودرهرو آن نیست گهى تند و گهى خسته رود
پرسشها مقدارى طولانى شد، از همه عذرخواهى مى کنیم. آخرین پرسش درباره برخى مسائل مربوط به قیامت است:
سوال. اوّلین پرسش در روز قیامت چیست؟
و پشیمان ترین فرد در قیامت کیست؟
در پاسخ بخش اوّل این پرسش باید گفت: اوّلین چیزى که مورد محاسبه و بازرسى قرار مى گیرد، نماز است.
حضرت باقر (علیه السلام) فرمود: «انّ اوّل ما یحاسب به العبد الصّلاة فان قبلت قبل ما سواها؛ (36) اولین چیزى که (در روز قیامت) از بنده مورد حساب رسى قرار مى گیرد، نماز است. اگر نماز پذیرفته شود، مابقى (اعمال) نیز پذیرفته مى شود.»
آرى روز محشر که جانگداز بوداوّلین پرسش از نماز بود
و راز این اهمّیت را امام باقر (علیه السلام) در حدیث دیگرى بیان فرمود: «الصّلاة عمود الدّین مثلها کمثل عمود الفسطاط اذا ثبت العمود یثبت الاوتاد و الاطناب و اذا امال العمود و انکسر لم یثبت وتدٌ و لا طُنُب؛ (37) نماز ستون دین است، مثل آن مانند ستون (وسط) خیمه است. هرگاه عمود ثابت و استوار باشد، میخ ها و طناب هاى (اطراف) نیز برپا خواهد بود و اگر عمود خیمه خم و کج باشد و یا شکسته باشد، میخ و طنابى به جا نخواهد ماند.»
اما در مورد بخش دوّم پرسش باید گفت که حضرت باقر (علیه السلام) مى فرماید: «انّ اشدّ النّاس حسرة یوم القیامة عبدٌ وصف عدلاً ثمّ خالفه الى غیره؛ (38) به راستى حسرتمندترین مردم در روز قیامت، بنده اى است که سخن از عدالت گوید و بر خلاف آن عمل کند.»
به پایان آمد این پرسش و پاسخ، ولى حکایت سخنان نغز و شیرین و فراوان حضرت باقر (علیه السلام) همچنان باقى است.
پى نوشت ها :
1. اصول کافى، محمد بن یعقوب کلینى، دارالکتب الاسلامیه، ج 2، ص 499، ح 1، منتخب میزان الحکمة، محمدى رى شهرى، سید حمید حسینى، قم دارالحدیث، 1382، ص 47، ح 143 از جلد یک.
2. بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، بیروت، مؤسسة الوفاء، دوم، 1403 ق، ج 46، ص 296.
3. سوره اسراء، آیه 82.
4. بحارالانوار، ج 2، ص 155.
5. منتخب میزان الحکمة، محمدى رى شهرى، قم دارالحدیث، 1382 ش، ص 205 ح 2425؛ علل الشرائع، صدوق، ص 81، ح 1.
6. تحف العقول، على بن شعبة، تحقیق على اکبرى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، دوم، 1404 ق، ص 295.
7. همان، منتخب میزان الحکمة، ص 285.
8. منتخب میزان الحکمة، ص 286؛ ح 3432، الخصال، صدوق، ص 103، ح 61.
9. بحارالانوار، ج 101، ص 4، ح 12؛ منتخب میزان الحکمة، ص 372، ح 4606.
10. حیاة الامام محمد باقر (علیه السلام)، شریف قرشى، ص 140 و 141، به نقل از: اعلام الهدایة، المجمع العالمى لاهل البیت (علیه السلام) اوّل، 1422، ج 7، ص 291.
11. تحف العقول، ص 292.
12. همان، ص 296.
13. تحف العقول، ص 286؛ منتخب میزان الحکمة، ص 370.
14. بحارالانوار، ج 78، ص 186، ح 16؛ منتخب میزان الحکمة، ص 435، ح 5386.
15. الکافى، ج 2، ص 79، ح1.
16. منتخب میزان الحکمة، ص 420، ح 5219؛ ثواب الاعمال، صدوق، ص 205، ح 1.
17. منتخب میزان الحکمه، ص 326،ح3953.
18. الکافى، ج 2، ص 269، ح 4.
19. سوره شورى، آیه 30.
20. بحارالانوار، ج 72، ص 236، ح 3؛ منتخب میزان الحکمة، ص 269.
21. تحف العقول، ص 295.
22. منتخب میزان الحکمة، ص 301، تفسیر العیاشى، ج 1، ص 242، ح 134.
23. همان، ص 544، ح 6660،به نقل از: الکافى، ج 8، ص 52، ح 16.
24. همان.
25. همان، ص 545 ـ 546، ح 6675؛ الخصال، صدوق، ص 483، ح 56.
26. اعلام الدین، ص 301، به نقل از: منتخب میزان الحکمة، ص 370، ح 4583.
27. بحارالانوار، ج 2، ص 92، ح 20؛ منتخب میزان الحکمة، ص 370.
28. تحف العقول، ص 291.
29. الامالى، الطوسى،ص 543، ح 1165، به نقل از: منتخب میزان الحکمة، ص 363.
30. تحف العقول، ص 297.
31. ثواب الاعمال، ص 131.
32. الکافى، ج 1، ص 26، ح 26؛ منتخب میزان الحکمة، ص 358.
33. المحاسن، برقى، ج 1، ص 308، ح 608، به نقل از: منتخب میزان الحکمة، ص 358.
34. معانى الاخبار، صدوق، ج 1، ص 2، به نقل از منتخب میزان الحکمة، ص 358.
35. الکافى، ج 2، ص 82، ح 1 و 3؛ منتخب میزان الحکمة، ص 373.
36. الکافى، ج 3، ص 268، ح 4.
37. المحاسن برقى، ج 1، ص 116، ح 117، به نقل از: منتخب میزان الحکمة، ص 298.
38. بحارالانوار، ج 78، ص 179.
39. همان، ج 46، ص 220.