اشاره
مواسات یا رسیدگی به امور دیگران و گره گشائی از کار آنان، از جمله مواردیست که در قرآن و روایات مکررا مورد تاکید و سفارش قرار گرفته است. علاوه بر آثار معنوی که بر مواسات مترتب است، در پرتو آن تحرک و نشاط جامعه تقویت شده و روحیه خودمحوری و تنهائی که ماحصل جوامع متکی بر اندیشه مادیگرائی است از جامعه رفع می شود. متأسفانه امروزه این فضیلت گرانسنگ در جامعه ما بخصوص در کلان شهرها که بیشتر در معرض فرهنگ غرب هستند، تضعیف شده و مشکلات بسیاری را به بار آورده است.
امید است ماه مبارک رمضان فرصتی باشد برای توجه بیشتر و نصب العین قرار دادن آموزهای غنی اسلامی کمرنگ شده در جامعه اسلامی.
بازشناسی قانون «مساوات» از منظر اسلام
قانون مساوات در اسلام به این معناست که احکام تشریعی و تکالیف الهی، برای همه لازم الاجرا هستند. به عبارت دیگر، عمل به همۀ احکام دین نظیر نماز، روزه، حج، خمس و زکات برای یکایک مسلمانان واجب است و رعایت قوانین اسلام اعم از عبادی، تجاری، سیاسی، اجتماعی، جزائی و امثال آن مربوط به همۀ افراد است. به عبارت روشن تر، براساس قانون مساوات، همه در برابر قانون یکسانند و اگر شرع مقدّس، تکلیف یا قانونی وضع کرد، همه از پیامبر اکرم و ائمۀ طاهرین «صلوات الله علیهم» گرفته تا مراجع تقلید و حاکم اسلامی و مردم عادی در برابر آن مساویند و همگان باید آن را به جای آورند.
بازشناسی قانون «مواسات» از منظر اسلام
قانون مواسات به معنای برادری، هماهنگی، به فکر یکدیگر بودن و کمک به همدیگر است و نسبت به سایر احکام، بدان تأکید بیشتری شده است؛ لذا در آیات متعددی از قرآن کریم و در روایات فراوانی، سفارش شده است که همه باید به یکدیگر کمک کنند، به فکر یکدیگر باشند، گرفتاری دیگران را گرفتاری خود بدانند و از غم دیگران، غمناک و از شادی دیگران شاد باشند و بالاخره همۀ امت اسلام باید همچون یک بدن واحد و هر مسلمان باید عضوی از این پیکره باشد، خود را عضو خانوادۀ عظیم اسلامی بداند و همان طور که اعضای یک خانوادۀ کوچک، یعنی زن و شوهر و فرزندان به فکر یکدیگرند، همۀ مسلمانان باید چنین باشند؛ به گونه ای که رنج هر فرد، رنج همه و راحتی هر عضو، راحتی همۀ اعضا محسوب شود.
امام صادق «سلام الله علیه» می فرمایند: مؤمن برادر مؤمن است و هر دو عضو یک بدنند و اگر عضوی ناراحت شود، رنج و درد آن به دیگر اعضا سرایت می کند. «الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ کالْجَسَدِ الْوَاحِدِ إِنِ اشْتَکی شَیئاً مِنْهُ وَجَدَ أَلَمَ ذَلِک فِی سَائِرِ جَسَدِهِ» (1)
سعدی نیز مضمون این روایت شریف را با شیوایی به شعر در آورده است:
بنی آدم اعضای یک پیکرند
که در آفرینش زیک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
تو که از محنت دیگران بی غمی
نشاید که نامت نهند آدمی
افزون بر این، در بیان نورانی پیامبر گرامی«صلی الله علیه وآله و سلّم»، از تارک قانون مواسات، سلب اسلام شده است: «مَنْ أَصْبَحَ لَا یهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیسَ بِمُسْلِمٍ» (2)
برکات عمل به قانون مواسات
عمل به قانون مواسات و خدمت به خلق خدا و به عبارت دیگر کمک به دیگران، به فکر دیگران بودن، غمی از غم های دیگران را برداشتن و گره از کار کسی گشودن، فضائل و برکات فراوانی دارد، از جمله اینکه برای دستیابی انسان به حسن عاقبت بسیار مفید است. یعنی کسی که خدمت به خلق خدا می کند، ذلّت بعد از عزّت و ورشکستگی مالی پیدا نخواهد کرد. چنین کسی به بلای انحراف فکری و اعتقادی گرفتار نمی شود و هنگام مرگ، می تواند ایمانش را با خود به سرای باقی ببرد. افزون بر این، عمل به قانون مواسات، موجب تأمین آیندۀ فرزندان انسان نیز می شود و مانع انحراف آنان می گردد.
برخی از وجوه تمایز قوانین مساوات و مواسات
یکی از وجوه تمایز قانون مساوات و قانون مواسات این است که عمل به قانون مواسات به اندازۀ توان انسان است. مثلاً در خصوص پرداخت خمس و زکات، پرداخت بیش از حد واجب این دو فریضه، مطلوب است، امّا واجب نیست و کسی برای عدم پرداخت بیش از آن، مؤاخذه نخواهد شد؛ در حالی که در انفاق و خدمت رسانی به خلق خدا اعم از مادی و معنوی تا وقتی که آدمی قدرت و توان دارد، واجب است به یاری دیگران بشتابد و کوتاهی در این وظیفه، بازخواست دارد.
قرآن کریم در باب زکات واجب می فرماید: «خُذْ خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکیهِمْ» (3). همچنین حدّ خمس را مشخّص کرده و می فرماید: «وَاعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَی ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ» (4)، هر مسلمانی، اگر دخلش از خرجش بیشتر باشد، باید خمس آن اضافه را بپردازد. خمس فعلاً متعلّق به حضرت ولی عصر«ارواحنافداه» است که آن حضرت، دریافت آن را به مجتهد جامع الشّرایط مربوط دانسته اند.
امّا هنگامی که قرآن به انفاق می رسد، در آیات چندی می فرماید: «وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ ینْفِقُونَ» (5)، یعنی از هرچه روزیشان کردیم، انفاق می کنند. همچنین در خصوص کسانی که قدرت مالی ندارند، می فرماید که هرچه می توانند باید انفاق کنند. «لِینْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیهِ رِزْقُهُ فَلْینْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ» (6)
تفاوت دیگر قانون مواسات و قانون مساوات در این است که عمل به قانون مساوات با اجبار حکومت اسلامی همراه است، ولی عمل به قانون مواسات، به رغم وجوب، داوطلبانه و خودجوش است. مثلاً حکومت اسلامی وظیفه دارد در صورت توان، خمس و زکات مردم را از آنان بگیرد، چنان که وقتی آیۀ زکات نازل شد، پیغمبر اکرم«صلی الله علیه وآله و سلّم» افرادی را به سوی مردم می فرستادند و آنان مأمور بودند که زکات بگیرند و نزد آن حضرت بیاورند، امّا در خصوص انفاق، چنین وظیفه ای بر عهدۀ حکومت نیست.
وجه تمایز دیگر این دو قانون، آن است که کوتاهی در پرداخت واجبات مالی قانون مساوات نظیر خمس و زکات، مال انسان را مخلوط به حرام می کند، امّا کوتاهی در انفاق و عمل به قانون مواسات، گرچه گناه است، ولی مال را حرام نمی کند. مثلاً اگر کسی خمس اموال خود را بدهکار باشد، با آن مبلغ نمی تواند خانه بخرد و در آن خانه نماز بخواند، زیرا امام زمان«ارواحنافداه» در آن خانه شریک هستند. در باب زکات نیز، در صورت عدم پرداخت، فقرا در مال او شریکند و مالی که زکات در آن باشد، مخلوط به حرام است. حال اگر همین شخص، خمس یا زکات خود را بپردازد، ولی انفاق نکند، مال او، مال حرام نیست و شریکی در آن ندارد، امّا از آن جهت که به یکی از واجبات مهم و مورد تأکید اسلام عمل نکرده، در مقابل خداوند متعال و بندگان او مسئول است و حتماً مؤاخذه خواهد شد.
آنچه برای خود می پسندی برای دیگران هم بپسند و. ..
در چندین روایت از قول پیامبر اکرم و ائمۀ طاهرین «صلوات الله علیهم» نقل شده که در پاسخ به این سئوال که مسلمان واقعی یا شیعۀ حقیقی کیست؟ فرموده اند: مسلمان واقعی و شیعۀ حقیقی کسی است هرچه برای خود می پسندد، برای دیگران هم بپسندد و هرچه را برای خود نمی خواهد و نمی پسندد، برای دیگران نیز نپسندد: «وَ یحِبُّ لَهُ مَا یحِبُّ لِنَفْسِهِ وَ یکرَهُ لَهُ مَا یکرَهُ لِنَفْسِهِ» (7)
آنکه نمی خواهد و نمی پسندد که محتاج باشد، باید به همان اندازه احتیاج دیگران را رفع کند. کسی که نمی خواهد فرزندانش در مضیقه باشند، به هر اندازه که می تواند باید کمک کند تا فرزندان دیگران در مضیقه نباشند. افرادی که به حفظ آبروی خود و خانوادۀ خود اهمیت می دهند و علاقه دارند آبرومند باشند، باید در حدّ توان، در حفظ آبروی مردم بکوشند، وگرنه مسلمان واقعی و شیعۀ مورد پسند اهل بیت«سلام الله علیهم» نیستند.
عواقب ناشی از کوتاهی در قانون مواسات
در سورۀ توبه آیه ای در خصوص قانون مواسات هست که جداً کمرشکن است. این آیه و آیات مشابه آن، نمایانگر میزان اهمیت قانون مواسات نزد پروردگار متعال هستند، به عکس بندگان که متأسفانه در این زمینه بی تفاوتند. «الَّذینَ یکنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا ینْفِقُونَها فی سَبیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ»| (8): قرآن کریم در این آیه به کسانی که پول دارند، امّا به ضعفا و فقرا و بیچارگان رسیدگی نمی کنند، از احتیاج جامعه خبر دارند و رفع احتیاج نمی کنند و به جای آن، پول جمع می کنند، وعدۀ جهنّم و عذاب دردناک آن را داده است. افزون بر این، در آیۀ بعد می فرماید: قبل از آنکه وارد جهنّم شوند، آنان را پول داغ می کنند. تجسّم اعمال آنان چنین می شود که پول ها و سکّه های جمع شده را به صف محشر می آورند و با آن سکّه ها، به پشت و سینه و صورت این افراد، مهر گداخته می گذارند؛ سپس به آنان گفته می شود که این داغ، داغ اموالی است که می اندوختید و در حالی که دیگران محتاج بودند، به آنان کمک و رسیدگی نکردید، پس آنچه را گه جمع کردید، بچشید. «یوْمَ یحْمی عَلَیها فی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکمْ فَذُوقُوا ما کنْتُمْ تَکنِزُونَ» (9)
مرحوم کلینی در کافی، روایت دیگری را در خصوص کسانی که در عمل به قانون مواسات کوتاهی می کنند نقل کرده و می فرماید: در قیامت، او را به صف محشر می آورند، در حالی که از ترس چشم هایش به گودی فرو رفته، غُل و زنجیر شده و در پیشانی او نوشته شده است: «آیسٌ من روح الله»، یعنی چنین کسی از رحمت خدا مأیوس است و خداوند او را رسوا می کند. می فرماید: او خائن به خداوند، خائن به رسول او و خائن به امامان است و بعد می فرماید: او کسی است که می توانست گره از کار مردم بگشاید و نگشود، می توانست به دیگران کمک کند و نکرد. سپس امر می شود که وی را به جهنّم ببرند.
نظیر این روایت، در کلام اهل بیت«سلام الله علیهم» فراوان یافت می شود. مسلمانان و به خصوص شیعیان باید در عمل به قانون مواسات کوشا باشند.
عمل به قانون مواسات در سیرۀ معصومین «سلام الله علیهم»
اهل بیت «سلام الله علیهم»، در باب قانون مواسات، علاوه بر آنکه در روایات فراوانی بر ضرورت دیگرخواهی و رسیدگی مسلمانان به همدیگر تأکید فرموده اند، طبق گواهی تاریخ، خود آن بزرگواران به صورت جدی به قانون مواسات عمل می کرده اند.
اساساً ایثار، گذشت و فداکاری، در سیرۀ آن ذوات مقدّس، تجلّی بارزی داشته است. نمونۀ آن، ایثار امیرالمؤمنین و حضرت زهرا«سلام الله علیهما» برای مسکین، یتیم و اسیری است که در سه نوبت از ایشان طلب کمک کردند و آن بزرگواران با اینکه روزه بودند، هرچه را که برای افطار داشتند، در راه خدا بخشیدند. سورۀ «انسان» به همین رخداد درس آموز اشاره می فرماید و باید گفت که این سوره برای نمایاندن ایثار، گذشت و فداکاری آنان نازل شده است.
تاریخ زندگانی اهل بیت «سلام الله علیهم»، سرشار از احسان، گذشت و نیکوکاری است. هنگامی که پیامبر اکرم«صلی الله علیه و آله وسلّم»، طبق دستور قرآن کریم، (10) فدک را به حضرت زهرا«سلام الله علیها» تحویل دادند، فدک، درآمد و عایدات فراوانی داشت، امّا حضرت زهرا و شوهر و فرزندان ایشان، به خوردن همان نان جو قانع بودند و تمامی درآمد فدک را به نیازمندان می بخشیدند.
پیغمبر اکرم «صلّی الله علیه وآله وسلّم» وارد شدند و دیدند که بچّه در دامن حضرت زهرا«سلام الله علیها» ست و به او شیر می دهد، در حالی که با دست خود آسیای دستی را می چرخاند و در اثر خستگی خوابش برده است. پیامبر گرامی صبر کردند تا حضرت زهرا بیدار شود، سپس به ایشان فرمودند: «زهرا جان! تلخی دنیا را بچش برای شیرینی آخرت».
امیرالمؤمنین«سلام الله علیه» در زمانی که حاکم بر دو ثلث جهان هستند، می فرمایند: من می توانم بهترین غذاها را بخورم، بهترین لباس ها را بپوشم و بهترین زندگی ها را داشته باشم، اما: «أَ أَقْنَعُ مِنْ نَفْسِی بِأَنْ یقَالَ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا أُشَارِکهُمْ فِی مَکارِهِ الدَّهْرِ أَوْ أَکونَ أُسْوَةً لَهُمْ فِی جُشُوبَةِ الْعَیشِ. ..» (11): مگر می شود من امیرالمؤمنین باشم و در غم دیگران شرکت نداشته باشم؟ دیگران محتاج باشند و من غذای سیر و غذای خوب بخورم و لباس عالی بپوشم و مسکن عالی داشته باشم؟ هیهات!
امیرالمؤمنین«سلام الله علیه» قبل از حکومت نیز از تموّل کافی برخوردار بودند. آن حضرت در مدّت بیست و پنج سال که حکومت ایشان غصب شد، بیست و شش مزرعه را آباد کردند و این، ثروت عظیمی است، امّا همۀ آن مزارع را وقف نیازمندان کردند. این رفتار، ایثار نام دارد و از قانون مواسات والاتر است. قرآن کریم در وصف مسلمانان صدر اسلام می فرماید در حالی خود احتیاج داشتند، به دیگران رسیدگی می کردند و در حالی که خودشان کار مهمّی داشتند، به دنبال رفع حوائج مردم می رفتند و گره گشایی می کردند. قرآن، این افراد را رستگار می داند و می فرماید: «وَالَّذینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإیمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَیهِمْ وَ لا یجِدُونَ فی صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ یؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (12)
پیامبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» پس از هجرت به مدینه، روزی از جائی رد می شدند که دیدند خانواده ای در کوچه نشسته اند. پیامبر فرمودند: چرا در کوچه نشسته اید؟! گفتند: خانواده ای از مهاجرین که مسلمان شده و از مکّه به مدینه آمده بودند، خانه نداشتند. ما خانۀ خود را در اختیار آنان گذاشتیم و خود در کوچه نشستیم. یا رسول الله! اگر آنها در کوچه می ماندند، برای ما ننگ و عار بود، امّا اینکه ما در کوچه بمانیم، ننگ نیست، چون خانۀ خود را به دیگران بخشیده ایم.
اگر کسی به قانون مواسات عمل کند، عاقبت به خیر می شود، اما اگر کسی قانون ایثار، گذشت و فداکاری را در زندگی خود حاکم سازد، از اولیاء الله می شود. چنین کسی مستجاب الدّعوه است و با عالم ملکوت سر و کار خواهد داشت، ملائکه نزد او می آیند و افتخار می کنند خدمتگزار او باشند: «إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیهِمُ المَلَائِکةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِی کنْتُمْ تُوعَدُونَ نَحْنُ أَوْلِیاؤُکمْ فِی الحَیاةِ الدُّنْیا وَفِی الآخرة» (13)
آن کسانی که به راستی می گویند «الله» و پابرجا هستند، یعنی مؤمن واقعی و شیعۀ حقیقی هستند، به چنین مقاماتی دست خواهند یافت. آنان چه کسانی هستند؟ اهل بیت«سلام الله علیهم» می فرمایند: شیعیان واقعی آنانند که اوّلاً اعتقاد قلبی به تشیع دارند، ثانیاً به شعارهای تشیع اهمیت می دهند، ثالثاً و مهم تر از همه اینکه از نظر عمل، پیرو اهل بیت«سلام الله علیهم» هستند و دست کم رفتار خود را به رفتار آن بزرگواران شبیه می سازند؛ یعنی اگر اهل بیت، ایثار و گذشت و فداکاری دارند، شیعیان باید لااقل، از همدیگر گره گشایی گنند و به رفع حوائج یکدیگر بپردازند.
---------------------------------
پی نوشت ها :
1. الکافی، ج 2، ص 166.
2. الکافی، ج 2، ص 163.
3. توبه، 103.
4. انفال، 41.
5. بقره، 3.
6. طلاق، 7.
7. وسائل الشیعة، ج 12، ص 211.
8. توبه، 34.
9. توبه، 35.
10. «وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّه» اسراء، 26.
11. نهج البلاغة، ص 418.
12. حشر، 9.
13. فصلت، 30.
سوتیتر
1. امیرالمؤمنین «سلام الله علیه» در زمانی که حاکم بر دو ثلث جهان هستند، می فرمایند: من می توانم بهترین غذاها را بخورم، بهترین لباس ها را بپوشم و بهترین زندگی ها را داشته باشم، اما مگر می شود من امیرالمؤمنین باشم و در غم دیگران شرکت نداشته باشم؟ دیگران محتاج باشند و من غذای سیر و غذای خوب بخورم و لباس عالی بپوشم و مسکن عالی داشته باشم؟ هیهات!
2. شیعیان واقعی آنانند که اوّلاً اعتقاد قلبی به تشیع دارند، ثانیاً به شعارهای تشیع اهمیت می دهند، ثالثاً و مهم تر از همه اینکه از نظر عمل، پیرو اهل بیت«سلام الله علیهم» هستند و دست کم رفتار خود را به رفتار آن بزرگواران شبیه می سازند؛ یعنی اگر اهل بیت، ایثار و گذشت و فداکاری دارند، شیعیان باید لااقل، از همدیگر گره گشایی گنند و به رفع حوائج یکدیگر بپردازند.