آثار و برکات حج از جهات مختلف عبادى، سياسى، اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى و... قابل اعتناء و بررسى است که تمامى اين آثار را در يک نگاه مى توان در دو بخش مادّى و معنوى لحاظ کرد.
به جهت برکات و عظمت حج است که در ماه مبارک رمضان که دعا در آن مستجاب است، يکى از بزرگ ترين خواسته هاى حضرات معصومين عليهم السلام زيارت حج خانه خدا بوده است. اين مضمون «اَللّهُمَّ ارْزُقْنِى حَجَّ بَيْتِکَ الْحَرامِ فِى عامِى هذا وَفِى کُلِّ عامٍ؛ خدايا انجام حج و [زيارت] بيت الحرام خودت را در همين سال و در هر سال روزى من گردان.» در بسيارى از دعاهاى ماه مبارک رمضان آمده است.
در شماره 86 مجلّه مبلّغان گوشه هايى از برکات معنوى حجّ بيان گرديده است، در اين شماره سعى ما بر آن است که اهم منافع و برکات مادّى و دنيايى حج را بيان نماييم:
الف. آثار دنيوى حجّ در قرآن
قرآن کتاب جامعى است که در کنار آثار معنوى حج، گاه به منافع مادّى و دنيوى آن نيز اشاره نموده است، از جمله:1. شهود منافع مختلف «وَ أَذِّن فِى النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوکَ رِجَالاً وَ عَلَى کُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ * لِّيَشْهَدُواْ مَنَـفِعَ لَهُمْ»؛ «و مردم را دعوت عمومى به حج کن تا پياده و سواره بر مرکبهاى لاغر از راه دورى به سوى تو بيايند تا شاهد منافع [گوناگون] خويش [در اين برنامه حيات بخش و سازنده[ باشند.»
از امام صادق عليه السلام سؤال شد که مراد از «لِّيَشْهَدُواْ مَنَـفِعَ لَهُمْ» منافع دنياست و يا منافع آخرت؟ حضرت فرمود: «تمام آنها مراد است.»
2. قوام بخشى به امورات مردم قرآن کريم مى فرمايد: «جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَـمًا لِّلنَّاسِ»؛ «خداوند کعبه بيت الحرام را وسيله اى براى استوارى [و سامان بخشيدن] به [کار] مردم قرار داده است.»
اين خانه مقدّس، رمز وحدت مردم و مرکزى براى اجتماع دلها و کنگره عظيم براى استحکام پيوندهاى گوناگون مى باشد.
استفاده از کنگره عظيم حج براى تقويت پايه هاى اقتصادى کشورهاى اسلامى نه تنها با روح حج منافات ندارد، بلکه طبق رواياتى که بعدا به آن اشاره مى شود، يکى از حکمتهاى حج را تشکيل مى دهد. آرى، مى توان در اجتماع بزرگ حج پايه يک بازار مشترک اسلامى را پى ريزى نمود و زمينه هاى مبادلاتى و تجارى را در ميان کشورهاى اسلامى به گونه اى فراهم نمود که نه منافعشان به جيب دشمنان بريزد و نه اقتصادشان وابسته به اجانب باشد. اين نه تنها دنياپرستى نيست که عين عبادت و جهاد است.
3. برکات فراوان حضرت ابراهيم عليه السلام براى رونق گرفتن مکّه چند دعا کرد که همه آنها تحقق يافت:
اوّل اينکه اين سرزمين غيرذى زرع را «آباد» کن و به صورت «شهر» درآور: «رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَدا»؛ «خدايا! اين [سرزمين] را شهر قرار بده!»
دوم اينکه امنيّت ساکنان آن را فراهم کن: «رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَدا آمِنا».
سوم اينکه ساکنان اين منطقه را از «اقتصاد سالم» بهره مند کن: «وَارْزُقْ اَهْلَهُ مِنَ الثَمَراتِ»؛ «اهل مکه را از ميوه ها [ى گوناگون] روزى ده!» خداوند اين دعا را مستجاب فرمود و لذا ميوه هاى مناطق گوناگون کشورها به مکّه منتقل مى شود و در تمام فصول سال در اين سرزمين غيرذى زرع، محصولات گوناگون سراسر عالم يافت مى شود و در ايّام حج و عمره زائران ازاين برکات بهره مى برند. بنابراين، قرآن کريم فرمود: «أَوَ لَمْ نُمَکِّن لَّهُمْ حَرَمًا ءَامِنًا يُجْبَيآ إِلَيْهِ ثَمَرَ تُ کُلِّ شَيْ ءٍ رِّزْقًا مِّن لَّدُنَّا وَ لَـکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ »؛ «آيا ما حرم امنى در اختيار آنها قرار نداديم که ثمرات هر چيزى [از هر شهر و دياري] به سوى آنها آورده مى شود؟ رزقى است از جانب ما، ولى بيشتر آنان نمى دانند.»
چهارم دعا براى گرايش دلهاى مردم به سوى خاندان ابراهيم عليه السلام است آنجا که مى فرمايد: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِيآ إِلَيْهِمْ»؛ «تو دلهاى گروهى از مردم را متوجّه آنها ساز!»
و پنجم، دعا براى ظهور پيامبر خاتم صلى الله عليه و آله است؛ چه اينکه محور اصلى چهار رکن قبلى حکومتى است براساس وحى و در سايه رهبرى انسان کاملى چون پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله و لذا ابراهيم عليه السلام درخواست کرد: «رَبَّنَا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ»؛ «پروردگارا! پيامبرى در بين آنان از خودشان مبعوث کن!»
تمامى دعاهاى پنج گانه فوق به اجابت رسيد و هر زائرى که به حج و عمره مشرّف مى شود، از اين نعمتها و برکات برخوردار مى گردد.
ب. آثار دنيوى و مادّى حج در روايات
آثار دنيوى و مادّى حج در روايات بيش از آن است که در بخشى از يک مقاله منعکس شود. آنچه آورده مى شود، اهم موارد است که عبارت اند از:1. تبادل فرهنگى و اقتصادى اجتماع شکوهمند حج، اجتماعى است از همه قشرهاى مسلمانان جهان؛ چرا که زائران کعبه از ميان تمام گروهها، نژادها، زبانها و کشورهاى مختلف اسلامى مى باشند و اگر انسان بخواهد تمامى اين کشورها و مردم آنها را از نزديک ببيند، هزينه هنگفتى مى طلبد؛ ولى در حج با پرداخت هزينه حج به راحتى به اين مسئله نيز دست مى يابد.
هشام بن حکم مى گويد: از امام صادق عليه السلام درباره فلسفه حج و طواف کعبه سؤال کردم، حضرت فرمود: «اِنَّ اللّهَ خَلَقَ الْخَلْقَ... وَاَمَرَهُمْ بِما يَکُونُ مِنْ اَمْرِ الطّاعَةِ فِى الدِّينِ وَمَصْلِحَتِهِمْ مِنْ اَمْرِ دُنْياهُمْ فَجَعَلَ فِيهِ الاِْجْتِماعَ مِنَ الشَّرْقِ وَالْغَرْبِ لِيَتَعارَفُوا وَلِيَنْزِعَ کُلُّ قَوْمٍ مِنَ التِّجاراتِ مِنْ بَلَدٍ اِلى بَلَدٍ... وَلِتُعْرَفَ آثارُ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله وَتُعْرَفَ اَخْبارُهُ وَيُذْکَرَ وَلا يُنْسي؛ خداوند اين بندگان را آفريد... و فرمانهايى در طريق مصلحت دين و دنيا به آنها داد، از جمله اجتماع مردم شرق و غرب را [در مراسم حج] مقرر داشت تا مسلمانان به خوبى يکديگر را بشناسند [و از حال هم آگاه شوند و تبادل فرهنگى داشته باشند] و هر گروهى سرمايه هاى تجارى را از شهرى به شهر ديگر منتقل کنند [و تبادل اقتصادى داشته باشند]... و براى اينکه آثار پيامبر صلى الله عليه و آله و اخبار او شناخته و به خاطر آورده شود و فراموش نگردد.»
در جملات فوق به تبادل فرهنگى و شناخت همديگر و همين طور تبادل اقتصادى و تجارت به عنوان فلسفه و پى آمد حج اشاره شده است.
و در ذيل حديث با تأکيد بيشتر بر نقش تبادل فرهنگى و اطلاعاتى، مى فرمايد: «وَلَوْ کانَ کُلُّ قَوْمٍ اِنَّما يَتَکَلَّمُونَ عَلى بِلادِهِمْ وَما فِيها هَلَکُوا وَخَرِبَتِ الْبِلادُ وَسَقَطَتِ الْجَلَبُ وَالاَْرْباحُ وَعَمِيَتِ الاَْخْبارُ...؛ اگر هر قوم و ملّتى تنها از بلاد خويش و آنچه در آن است سخن بگويند، همگى نابود مى گردند و کشورهايشان ويران مى شود و منافع آنها ساقط مى گردد و اخبار واقعى در پشت پرده قرار مى گيرد.»
و در حديث ديگرى، امام صادق عليه السلام در ذيل آيه «لَيْسَ عَلَيْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَبْتَغُواْ فَضْلاً مِّن رَّبِّکُمْ»؛ «گناهى بر شما نيست که از فضل پروردگارتان طلب کنيد.» مى فرمايد که منظور از اين آيه کسب روزى است: «فَاِذا اَحَلَّ الرَّجُلُ مِنْ اِحْرامِهِ وَقَضى نُسُکَهُ فَلْيَشْتَرِ وَلْيَبِعْ فِى الْمَوْسِمِ؛ هنگامى که انسان از احرام بيرون آمد و مناسک حج را به جا آورد، در همان موسم حج خريد و فروش کند!»
2. محافظت مال و عيال از آثار و برکات مادّى حج اين است که در اين ايّام، خداوند از اموال و اهل و عيال زائر خانه اش محافظت و نگه دارى مى کند. حضرت صادق عليه السلام در ذيل آيه «لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ» فرمود: «اَنَّهَ لا يَشْهَدُها اَحَدٌ اِلاَّ نَفَعَهُ اللّهُ اَمّا اَنْتُمْ فَتَرْجِعُونَ مَغْفُورا لَکُمْ وَاَمّا غَيْرُکُمْ فَيُحْفَظُونَ فِى اَهالِيهِمْ وَاَمْوالِهِمْ؛ به راستى کسى در مکّه [و زيارت حج خانه خدا] حضور نمى يابد، مگر اينکه خداوند به او نفعى مى رساند؛ امّا شما [شيعيان] بخشيده شده برمى گرديد، ولى غير شما مال و اهل و عيالشان محافظت مى شود.» همچنان که اگر کسى مانع انجام حج افراد شود، به او فتنه و بلايى مى رسد.
حضرت صادق عليه السلام فرمود: «لِيَحْذَرْ اَحَدُکُمْ اَنْ يُعَوِّقَ اَخاهُ عَنِ الْحَجِّ فَتُصِيبَهُ فِتْنَةٌ فِى دُنْياهُ مَعَ ما يُدَّخَرُ لَهُ فِى الاْآخِرَةِ؛ آن که برادر [ايماني] خود را از حج باز دارد، بايد بترسد که افزون بر آنچه در آخرت براى او ذخيره شده [از عذاب] در دنيايش نيز به مصيبت گرفتار شود.»
3. برآورده شدن حاجات خانه خدا ـ مخصوصا در اولين نگاه ـ مکانى است براى استجابت دعا و همين طور است صحراى عرفات و ديگر مواقف و به طور کلّى، حاجى مورد توجّه خاص خداوند است و خداوند حاجات او را برآورده مى سازد.
امير مؤمنان على عليه السلام فرمود: «مَنْ تَرَکَ الْحَجَّ لِحاجَةٍ مِنْ حَوائِجِ الدُّنْيا لَمْ يُقْضَ حَتّى يَنْظُرَ اِلَى الْمُحَلَّقِينَ؛ کسى که حج را براى حاجتى از حاجتهاى دنيوى ترک گويد، [حاجتش] برآورده نمى شود، مگر اينکه نگاهش به [حاجيان] سر تراشيده بيفتد.»
4. فقرزدايى انجام حج براى هميشه فقر را از انسان دور مى سازد. پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله فرمود: «الْحَجُّ يَنْفِى الْفَقْرَ؛ حج باعث از بين رفتن فقر [به صورت دائم[ مى شود.» وامام صادق عليه السلام فرمود: «مَنْ حَجَّ ثَلاثَ حِجَجٍ لَمْ يُصِبْهُ فَقْرٌ اَبَدا؛ هر کس سه بار حج انجام دهد، تا ابد فقر به او نمى رسد.»
خاطره در سال 1383 در بعثه رهبرى در مکه، آقاى محسن قرائتى در ضمن بحثهاى خود گفت: «من وقتى که قبل از انقلاب طلبه شدم، عده اى از بازاريان کاشان پدرم را که خود بازارى بود، ملامت کردند که چرا گذاشتى پسرت طلبه شود! طلبگى درآمدى ندارد و براى هميشه فرزندت فقير خواهد ماند.
پدرم از اين مسئله خيلى نگران بود و شنيده بود که حج باعث فقرزدايى مى شود؛ لذا تصميم گرفت من را در سن حدود 18 سالگى به حج بفرستد. اتفاقا بنده بعد از تشرف به حج وضعم بهتر شد و هرگز تاکنون به فقر مبتلا نشده ام.»
حج نه تنها باعث فقرزدايى مى شود، بلکه باعث توسعه رزق و روزى نيز مى گردد. اين مطلب را در عنوان بعدى پى مى گيريم.
5. افزايش رزق و روزى از ديگر آثار و برکات مادى حج اين است که بر رزق و روزى انسان افزوده مى شود.
پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله فرمود: «حُجُّوا تَسْتَغنُوا؛ حج انجام دهيد [تا از نظر مالي] بى نياز شويد.» امام صادق عليه السلام نيز فرمود: «ما رَأَيْتُ شَيْئا أَسْرَعَ غِنيً وَلا أَنْفَى لِلْفَقْرِ مِنْ اِدْمانِ حِجِّ هذا الْبَيْتِ؛ چيزى سريع تر براى بى نيازى [مالي] و نابود کننده فقر از مداومت حج خانه [خدا[ نديدم.»
اسحاق بن عمار مى گويد که به امام صادق عليه السلام عرض کردم: من با خود اين گونه قرار گذاشته ام که هر سال تنها و يا با يکى از بستگان با سرمايه خودم حج انجام دهم. حضرت فرمود: «بر اين قرار، تصميم جدى داري؟» عرض کردم: بلي. فرمود: «اِنْ فَعَلْتَ ذلِکَ فَأَيْقِنْ بِکَثْرَةِ الْمالِ أَوْ أَبْشِرْ بِکَثْرَةِ الْمالِ؛ اگر اين کار (حج در هر سال) را انجام دهى، پس يقين کن به زيادى مال [خويش] و يا بشارت باد تو را به زيادى مال!»
6. بيمه سلامتى اثر ديگر سفر حج اين است که بر سلامتى بدن و صحت جسم نيز اثر مى گذارد.
امام زين العابدين عليه السلام فرمود: «حُجُّوا وَاعْتَمِرُوا تَصِحَّ أَجْسامُکُمْ؛ حج کنيد و عمره انجام دهيد که باعث سلامتى بدنهاى شما مى شود.»
تذکر مهم
آنچه از آثار و برکات انجام حج بيان شد، اختصاص به کسانى دارد که با شرايط، حج را به جا آورند. اين شرايط متعدد است و اهم آنها را اين گونه مى توان بيان کرد:1. اخلاص حجى آثار معنوى و برکات مادى را در پى دارد که از روى اخلاص انجام گيرد، نه براى شهرت و ريا و يا به قصد تجارت و سياحت و... .
امام صادق عليه السلام فرمود: «الْحَجُّ حَجّانِ حَجٌّ لِلَّهِ وَحَجٌّ لِلنّاسِ فَمَنْ حَجَّ لِلّهِ کانَ ثَوابُهُ عَلَى اللّهِ الْجَنَّةَ وَمَنْ حَجَّ لِلنّاسِ کانَ ثَوابُهُ عَلَى النّاسِ يَوْمَ الْقِيامَةِ؛ حج دو نوع است: 1. حج براى خدا؛ 2. حج براى مردم [و از روى ريا]. پس کسى که براى خدا حج کند، ثوابش بر خدا بهشت است و کسى که براى مردم [و از روى ريا] حج گذارد، پاداشش در روز قيامت بر مردم است [و پاداشى در نزد خدا ندارد].»
عبد الرحمان بن کثير مى گويد: سالى با امام صادق عليه السلام در سفر حج همراه شدم. در مسير راه بر کوهى صعود کرد [در عرفات يا منى و يا خود مکه]. پس مُشرف بر حاجيان شده، به آنها [با دقت] نظر کرد و فرمود: «ما أَکْثَرَ الضَّجِيجَ وَأَقَلَّ الْحَجِيجَ؛ چقدر ناله کننده بسيار است، ولى حاجى [واقعى بسيار[ کم!»
2. ترک گناه و محرمات احرام امام باقر عليه السلام فرمود: «ما يُعْبَأُ بِمَنْ يَؤُمُّ هذا الْبَيْتَ اِذا لَمْ يَکُنْ فِيهِ ثَلاثُ خِصالٍ وَرَعٌ يَحْجُزُهُ عَنْ مَعاصِى اللّهِ تَعالى وَحِلْمٌ يَمْلِکُ بِهِ غَضَبَهُ وَحُسْنُ الصَّحابَةِ لِمَنْ صَحِبَهُ؛ اعتنا نمى شود [از طرف خدا] به کسى که قصد اين خانه [خدا] مى کند، مگر سه خصلت در او باشد: 1. ورعى که او را از معصيت الهى باز دارد؛ 2. حلم و بردبارى که به وسيله آن مالک غضبش باشد [و بر خشم خود مسلط شود]؛ 3. و نيکو رفاقت کردن با کسى که با او رفيق مى شود [و خوش اخلاق بودن در سفر حج].»
اين حديث اشاره به برخى تروک احرام دارد که بايد از آن اجتناب شود؛ چنان که در قرآن کريم نيز آمده است: «فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَلاَ فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِى الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ از آثار و برکات مادّى ايّام حج اين است که در اين ايّام، خداوند از اموال و اهل و عيال زائر خانه اش محافظت و نگه دارى مى کند
يَـآأُوْلِى الاْءَلْبَـبِ »؛ «پس کسانى که [با بستن احرام و شروع به مناسک حج[ در اين ماهها، حج را بر خود فرض و واجب کرده اند، [بايد بدانند] در حج، آميزش جنسى با زنان و گناه و جدال نيست و آنچه از کارهاى نيک انجام مى دهيد، خدا آن را مى داند و زاد و توشه تهيه کنيد؛ که بهترين زاد و توشه، تقوا مى باشد و از من بترسيد اى خردمندان!»
تقوا و خداترسى همان چيزى است که انسان را از گناهان و محرمات باز مى دارد.
3. دورى از مال حرام حجى آثار و برکات دارد که با مال حرام، همچون پول ربا، و پول خمس نداده و درآمدهاى نامشروع نباشد. رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: «مَنْ حَجَّ بِمالٍ حَرامٍ فَقَالَ لَبَّيْکَ اللّهُمَّ لَبَيْکَ قَالَ اللَّهُ لَهُ لا لَبَّيْکَ وَلا سَعْدَيْکَ حَجُّکَ مَرْدُودٌ عَلَيْکَ؛ کسى که با مال حرام [قصد [حج کند، پس [هنگامى که] مى گويد: خداوندا! لبيک. خداوند مى فرمايد: نه لبيک و نه سعديک، حج تو به سوى خودت برگشت مى خورد [و هرگز مورد قبول واقع نمى شود].»
و امام باقر عليه السلام فرمود: «لا يَقْبَلُ اللَّهُ حَجّا وَلا عُمْرَةً مِنْ مالٍ حَرامٍ؛ خداوند حج و عمره اى را که با مال حرام انجام گيرد، قبول نمى کند.»
در نتيجه، آثار و برکات معنوى، اخلاقى و مادى حج را کسى مى تواند دريافت کند که از گناهان دورى کند و تروک احرام را مرتکب نشود و حجى با اخلاص و مال حلال انجام دهد.