طليعه رمضان
بار ديگر رمضان، ماه اُنس دوستان خدا از راه رسيد و غريو شادى و همهمه عاشقان به آسمان برخاست و مژده اسارت شيطان و هواى نفسْ در همه جا پيچيد. آرى، آمد آن ماهى که به انتظارش بوديم؛ ماهى که جان را طراوتى دوباره مى بخشد و روان آدمى را زنگار از چهره مى شويد. طليعه اين ماه مبارک را بر ره پويان کوى حقيقت تبريک مى گوييم.
رمضان، آغاز سال سالکان
آيت اللّه جوادى آملى، به نقل از سيد بن طاووس، دانشمند بزرگ اسلامى، درباره بزرگ داشت ماه مبارک رمضان فرموده اند: «عده اى اول سالشان فروردين است که تلاش مى کنند لباس نو در بر کنند، مثل درخت ها که اول سالشان فروردين است و لباس هاى نو و تازه به تن مى کنند. اول سال يک کشاورز، اول پاييز است که درآمد مزرعه را حساب مى کند. تاجرى که کارگاه توليدى دارد، اول سال را در فرصت ديگرى تعيين مى کند، ولى آن ها که اهل سيرو سلوک اند، اول سالشان ماه مبارک رمضان است. آن ها به حساب رسى خود مى پردازند که ماه رمضان گذشته، چه درجه اى از معنويت داشته و امسال چه درجه اى دارند؟ ماه مبارک رمضان، براى سالکان کوى دوست، ماه محاسبه است».
هم نوا با امام سجاد عليه السلام
پيشواى عارفان، حضرت امام سجاد عليه السلام در فرازهايى از دعاى ماه مبارک رمضان چنين مى فرمايند: «خداوندا، ماه رمضان را از کارهاى برگزيده و واجبات ويژه، قرار دادي؛ ماهى که آن را از ميان ديگر ماه ها برگزيدى و از ميان تمام زمان ها و روزگاران، آن را انتخاب نمودى و بر جميع اوقات سال برترى بخشيدى و انتخاب آنْ به دليل قرآن و نورى است که در آن ماه فروفرستادى و ايمان را در آن دو برابر ساختى و روزه اش را واجب و شب زنده داران را براى عبادت در آن ترغيب فرمودى و شب قدر را که از هزار شب برتر است، در آن عظمت بخشيدي. پس به فرمان تو، روزش را روزه مى داريم و به يارى تو، شبش را به عبادت مى پردازيم».
رمضان در بيان پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله
پيامبر عظيم الشأن اسلام حضرت محمد مصطفى صلى الله عليه و آله درباره فضيلت ماه رمضان فرموده اند: «ماه رمضان، ماه خداى عزوجلّ است که در آنْ پاداش کارهاى نيک دو برابر مى شود و گناهان زدوده مى شوند، ماه رمضانْ ماه برکت و افزايش، ماه بازگشت و انابه، ماه توبه و آمرزش گناهان، و ماه آزادى و رهايى از جهنم و دست يابى به بهشت است. پس اى مردم، در ماه رمضان از هر کار بد و حرامى دورى کنيد و در آن بسيار قرآن بخوانيد و تمام اوقاتش را به ياد و ذکر پروردگارتان مشغول شويد. مبادا ماه رمضان نزد شما مانند ديگر ماه ها باشد؛ چرا که بر ديگر ماه ها برترى دارد».
ماه رمضان، ميدان مسابقه
خداوند متعال از انسان ها خواسته تا در مسابقه اى به نام «مسابقه خيرات و خوبى ها» شرکت جسته و در اين گونه کارها، گوى سبقت را از يکديگر بربايند. برخى از زمان ها، فرصت مناسبى براى تحقق اين مسابقه معنوى است که ماه مبارک رمضان از آن جمله است. کريم آل محمد عليه السلام ، مجتباى شهر مدينه، در بيانى زيبا فرمودند: «خداوند ماه رمضان را ميدانى براى آفريدگان خود قرار داده تا بندگان، با طاعات خود و پيروى از خداوند، براى خشنودى او از يکديگر پيشى گيرند».
شناخت ماه؛ قدم اول
به دست آوردن نگاه صحيح درباره رمضان، نخستين کارى است که درباره اين ماه مبارک شايسته انجام است. در پرتوِ شناسايى جايگاه اين ماه، انسان مؤمن هنگام حلول و تشريف فرمايى آن، مى تواند از آن استقبال شايسته اى کند. در واقع با اين شناخت، راه چگونگى برخورد با اين ماه و نوع رفتار با آن هموار مى گردد. پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله نيز به اصحاب خود اين مسأله مهم را گوش زد مى فرمودند و هنگام حلول ماه مبارک رمضانْ با بيان جمله «سبحان اللّه ! بنگريد که به استقبال چه چيزى مى رويد و چه به شما روى آورده است» و تکرار آن، اهميت شناخت اين ماه را متذکر مى شدند.
ماه پربرکت
يکى از اوصافى که براى ماه رمضان ذکر شده، واژه «مبارک» به معناى پربرکت است. در روايتى از پيامبر خاتم صلى الله عليه و آله آمده است که «همانا ماه رمضان به سوى شما آمده است؛ ماهِ مبارک، ماهى که خداوند در آن روزه را بر شما واجب گردانيد». کلمه برکت در لغت به معناى فزونى و رشدِ ثابت و دائمى است و ماه رمضان نيز فرصتى براى رشد کمالات در انسان پديد مى آورد. با نگاهى از اين دريچه به ماه عزيز رمضان و تأمّلى در نيازهاى حقيقى انسان و رابطه او با خدا، به درستى مى يابيم که ماه رمضانْ نه تنها موجب محروميت و محدوديت نيست، بلکه عامل توسعه و پيشرفت وجود و تکامل انسانى نيز خواهد بود.
ماه خدا
ممکن است اين سؤال در ذهن برخى ايجاد شود که چرا فقط ماه مبارک رمضان را به خدا اختصاص داده و از آن به «ماه خدا» يا «شهراللّه » تعبير مى کنند؟ در جواب اين سؤال بايد گفت که در عالم وجود، چيزى را نمى توان تصور کرد که از آنِ خدا و آفريده او نباشد و به پروردگار نسبت داده نشود، ولى گاهى به خاطر اهميت و عظمت چيزى، آن را به خدا نسبت مى دهند، مانند خانه خدا، کتاب خدا و ماه خدا؛ زيرا ويژگى هايى در آن ها يافت مى شود که اختصاص به آن ها دارد. پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در اين باره مى فرمايند: «خداوند از ميان آفريده هايش برگزيده هايى دارد... و ماه هاى برگزيده اش عبارتند از رجب، شعبان و رمضان».
لحظه هاى مُغتنم
زندگى انسان پُر از فراز و فرود است و حالات انسان، به تناسب شرايطْ دست خوش تغيير مى گردد. در اين ميان، گاهى نسيم هاى خوش معنوى از کوى دوست به مشام مى رسد و نوازش عطر دوستى، جان را رمقى دوباره مى بخشد. حبيب درگاه الهى، حضرت پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله ، ما را خطاب کرده و فرمودند: «پروردگار شما در دوران زندگى تان، لحظه هاى سودمندى پديد مى آورد، پس آگاه و هوشيار باشيد و خودتان را در معرض آن لحظه ها قرار دهيد». شميم دل نواز رمضان، يکى ازآن لحظه هاست که عاقل و عاشق را به استفاده کامل و سودمند از آن فرامى خواند.
رمضان و فرصت ها
در ماه مبارک رمضان، با تغيير شرايط زندگيِ عادى، فرصت هاى گوناگونى جهت رشد در بُعد معنوى براى انسان فراهم مى گردد. فرصت توفيق، تلاش، برنامه ريزى و تنظيم اوقات، کسب معارف، توجه به قرآن، دعا و نيايش، کسب تقوا، آشتى با خدا، تقويت حسّ نوع دوستى، رفع کدورت ها، درمان بيمارى هاى روح و جان، اصلاح شرايط، ايجاد انقلاب و ساير فرصت هاى طلايى، همه و همه از ميوه هاى شيرين اين درخت پُربار است.
سيره معصومان در ماه رمضان
پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله
در روايات متعددى، از حالات ويژه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در ماه رمضان سخن به ميان آمده است. در روايتى از ابن عباس مى خوانيم که «حضرت محمد صلى الله عليه و آله ، نسبت به مردم بخشش و نيکى فراوان داشت و اين ويژگى حضرت، در ماه رمضان فزونى مى يافت». هم چنين از کارهاى ديگر پيامبر در اين ماه، عفو عمومى بوده، تا جايى که ابن عباس نقل مى کند: «زمانى که ماه رمضان مى رسيد، پيامبر خاتم اسيران را آزاد مى کرد و گدايان را بهره مند مى ساخت».
امام سجاد عليه السلام
زينت عابدان و عاشقان، امام سجاد عليه السلام ، در ماه رمضان حالاتى بس معنوى، و نمايان تر از ساير ماه ها مى يافت.
امام صادق عليه السلام
در اين باره مى فرمايند: «زمانى که ماه رمضان فرا مى رسيد، على بن الحسين عليه السلام ، جُز با دعا، تسبيح، استغفار و تکبير خداوند سخن نمى گفت» و بدين ترتيب، تمام لذت و سخن هايش را با ياد معبود يگانه سپرى مى کرد.
داناى خاندان نبى، صادق آل محمد صلى الله عليه و آله نيز در ماه مبارک رمضان به تغيير برنامه عادى عبادت مى پرداخت و تلاش خود را بر استفاده بيش تر از بهره هاى اين ماه مى گمارد. آن حضرت در سخنى شيوا مى فرمايند: «هنگامى که ماه رمضان از راه مى رسيد، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به نمازهاى خود اضافه مى کردند [و نماز مستحبى بيش ترى مى خواندند] و من نيز به نمازهايم مى افزايم؛ پس شما [پيروان ما] نيز چنين کنيد».
تلاوت آيات وحى
قرآن، راهنماى جامع انسان ها براى هميشه زمان است و شرط استفاده از آن، اُنس با اين کتاب بزرگ و تدبّر در معانى آيات آن و سپس به کارگيرى و انجام دستورات زندگى آفرينش مى باشد؛ ازاين رو، بزرگان دين تأکيد فراوانى بر تلاوت قرآن داشته اند که مقدمه اى براى ساير مراحل آشنايى با آن است. ماه مبارک رمضان، ماه بهار قرآن است و از نظر روحى، زمينه مساعدى براى انس بيش تر با قرآن وجود دارد؛ بر اين اساس پيامبر خدا صلى الله عليه و آله تصريح مى فرمايند که: «در ماه رمضان، زياد قرآن بخوانيد» و براى تشويق به اين امر، خداوند پاداش ويژه اى نيز براى تلاوت کنندگان قرآن در نظر گرفته که عبارت است از اعطاى ثواب يک ختم قرآن، در برابر تلاوت حتى يک آيه.
آمرزش خواهى و دع
دورى از پروردگار، يعنى افتادن در ورطه نيستى و هلاکت و شقاوت ابدي. از اين رو، براى قرار گرفتن مجدّد در بزرگ راه سعادت، ضرورى است تا انسان هاى منحرف شده از اين جاده، بازگشتى دوباره به آن داشته باشند و با آمرزش خواهى و پوزش طلبى، خود را به قافله سعادت مندان بازگردانند و چه بهانه اى نکوتر از يک مهمانى براى کسب رضايت ميزبان حضرت على عليه السلام فرمودند: «در ماه رمضان، بسيار استغفار و دعا کنيد؛ زيرا دعا باعث دفع بلا از شما مى گردد و استغفار، گناهانتان را از بين مى برد».
نمازهاى مستحبى در ماه رمضان
«ماه رمضان حرمت و احترامى دارد که هيچ شباهتى با ساير ماه ها در او نيست. تا مى توانى در شب ها و روزهاى اين ماه، نماز مستحبى بخوان». امام صادق عليه السلام با اين سفارش به يکى از بهترين ياران خود، ابوبصير، او را به منبع فيض و کمال و معدن آرامش فراخواندند؛ چه اين که نماز وسيله اى است براى يک ارتباط رسمى با خالق متعال و اين ارتباط در ماه مهمانى خدا، حال و هواى ديگرى دارد؛ چرا که بنده خود را بر سفره آقا و مولايش مى بيند و شب و روز شاهد کرامت و لطف اوست و چنين بنده اى را نَسزد که راهِ خانه اغيار در پيش گيرد.
سفارش عارفان
عارف کامل و استاد بزرگ اخلاق، ميرزا جواد آقا ملکى تبريزى، درباره تلاوت قرآن و دعا و ذکر در ماه رمضانْ در توصيه اى مى فرمايند: «از کارهاى مهم در اين ماه، قرائت قرآن و دعا و ذکر است که بايد از هر کدام مقدار معيّن انتخاب و در هر روز انجام شود. در اين انتخاب، اولويت با مواردى است که باعث افزايش نشاط انسان براى عبادت گرديده و در قلب او، فکر و نورى به وجود مى آورد».
سحر بهترين وقت مناجات
از نظر قرآن کريم، بهترين زمان براى مناجات و استغفار، سحر است؛ از اين رو خداوند در اوصاف مؤمنان در قرآن کريم مى فرمايد: «[مؤمنان کسانى هستند که] در سحرکاهان به استغفار مى پردازند». اين سخن در شعر حافظ شيرازى چنين درخشيده است که
هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ
از يُمن دعاى شب و وِرد سحرى بود
و نزديک به چنين معنايى را در تقاضاى خود از خداوند ميزبان، در روز هيجدهم ماه رمضان، مترنم مى شويم: «خدايا، مرا در اين ماه نسبت به برکت هاى سحرهايش بيدارگردان و دلم را به روشنيِ فروغ سحرگاهانش روشن ساز...».
پارسايى، برترين عمل
زمانى که حضرت على عليه السلام به سخنان پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله درباره فضايل بى کران ماه مبارک رمضان گوش قرار مى دادند، برترين عمل اين ماه را از حضرت رسول جويا شدند. پيامبر پارسايى و ايمان در پاسخ فرمودند: «بهترين کار در اين ماه، پرهيز از محرّمات خداست». انسان به آن چه خداوند حرام و ممنوع فرموده نزديک نشود و نسبت به آن ها وارسته باشد.
روزه، همان صبر است
خداوند متعال در آيه 45 سوره بقره، مردمان را به مددجويى از دو چيز سفارش مى کند؛ صبر و نماز.
امام صادق عليه السلام ، در تفسير اين آيه فرمودند که مراد از صبر، روزه است و هرگاه گرفتارى شديدى به انسان رو آورد، روزه بگيرد؛ چرا که خداوند متعال امر به استمداد از نماز و روزه کرده است.
علامه طباطبايى، مفسر بزرگ قرآن در اين باره مى فرمايند: «استعانت، يعنى مدد جستن و آن در جايى است که انسان به تنهايى نتواند از عهده مشکلات برآيد و چون در عالم وجود، مددکارى جز خدا نيست، بنابراين کمک در برابر مشکلات عبارت است از اتصال و توجه و بازگشت به ذات مقدس پروردگار و اين همان روزه و نماز است و در حقيقت اين دو، بهترين وسيله براى اين موضوع هستند».
روزه و آرامش روانى
يکى از فوايد ذکر شده در روايات براى روزه و روزه دار، دسترسى به آرامش است. امام باقر عليه السلام در اين باره مى فرمايند که: «روزه، آرامش بخش دل هاست». با قدرى تأمل در اين بيان نورانى، مى يابيم که اگر روزه دارْ ضمن تحمل گرسنگى، به رفع نواقص اخلاقى خود بينديشد و در جهت برطرف ساختن کدورت ها و رذايل اخلاقى بکوشد، ثمره اى بس گران بها از آنِ خود خواهد کرد که همان آرامش دل يا رسيدن به آرامش روانى است.
سلام بر رمضان
سلام بر تو اى رمضان که فانوس اعمال ما را به فروغ ابدى روشنى دادي.
سلام بر تو که دست ما را فشردى و از کوچه هاى پرپيچ و خم گناه عبور دادى و به سمت باغ هاى ناپيدا کران بردي. سلام بر تو که به همه پنجره ها ياد دادى سحرخيز باشند.
سلام بر تو که وقتى به خانه ما آمدى شادمان شديم و روزى که «روز جشن» شده بود؛ پرندگان شادى از لب بام دل ما پريدند.
سلام بر تو اى انيس گرانمايه که در کنار نگاه بهارى تو غنچه هاى قلب ما گل هاى مهربانى شدند و خارهاى گناه سرافکنده. سلام بر تو که آيينه دل ما را با زلالى سحر زدودى و بر سراشيبى لغزش ها دستاويزى مطمئن بودي.»
روزه و رمضان در آيينه شعر فارسى
مبارک باد آمد ماه روزه / رَهَت خوش باد اى همراه روزه
شدم بر بام تا مَه را ببينم / که بودم من به جان دلخواه روزه
به جز اين ماه، ماهى هست پنهان / نهان چون ترک در خرگاه روزه
بدان مَه ره برد آن کس که آيد / درين مَه خوش به خرمن گاه روزه
رُخ چون اطلسش گر زرد گردد / بپوشد خلعت از ديباه روزه
دعاها اندرين مه مستجاب است / فلک ها را بدرّد آه روزه
چو يوسف ملک مصر عشق گيرد / کسى کو صبر کرد در چاه روزه
سحورى کم زن اى نطق و خمش آن / ز روزه خود شوند آگاه روزه
هلال صيام
الا که مژده رحمت دهد هلال صيام / هلا که ماه عبادت رسيد و وقت قيام
رسيد آن مَه اعظم که ليلةُ القدرش / به از هزار مه و خوش تر از هزاران عام
معرفى چند کتاب
1 ـ محمد حسين فيض کاشانى، برنامه ارتباط با خدا در ماه مبارک رمضان، تهران؛ انتشارات محمدى، 244 ص.
2 ـ سيد عبدالحسين دستغيب، ماه خدا، شيراز: مسجد جامع عقيق شيراز، 316 ص.
3 ـ سيد صالح رکنى، هديه رمضان، تهران: نشر سازمان تبليغات اسلامى، 45 ص.
4 ـ سيد هاشم رسولى محلاتى، سخنى درباره روزه، نشر شوراى سياست گذارى ائمه جمعه، 95 ص.
5 ـ ضيافت اللّه ، نشر شوراى سياست گذارى ائمه جمعه، 95 ص.
6 ـ ميرزا جواد آقا ملکى تبريزى، المراقبات، مترجم: ابراهيم محدّث بندرريگى، قم: انتشارات اخلاق، 552 ص.
7 ـ سيد احمد وکيليان، رمضان در فرهنگ مردم، تهران: سروش، 268 ص.
8 ـ سيد حسين موسوى رادلاهيجى، روزه، درمان بيمارى هاى روح و جسم، قم: اسلامى، 278 ص.
9 ـ جواد محدثى، سيناى نياز، تهران: سازمان تبليغات اسلامى، 248 ص.
10 ـ احمد صبور اردوبارى، اهميت روزه از نظر علم روز، دارالتبليغ اسلامى، 264 ص.
11 ـ لطف اللّه صافى، عالى ترين مکتب تربيت و اخلاق يا ماه مبارک رمضان، تهران: صدر، 184 ص.
12 ـ محمد حسن توکل، رمضان ماه قيام يا خودسازى براى عاشورا، قم: حُر، 47 ص.