دانستنیهایی درباره حضرت مهدی (ارواحنا فداه)

مقدمه

آنچه که یک شیعه منتظر مى بایست درباره امام و مقتداى خویش بداند مجموعه اى از معارف را شامل مى شود، که برخى مطالبى عمومى اند که فراگیرى آنها بر همه لازم است و برخى دیگر مطالبى تخصصى که شاید براى همگان لازم و ضرورى نباشد.
مقاله حاضر تلاشى است در جهت معرفى ابعاد مختلف شخصیت حضرت حجت، (علیه السلام)، به عموم دوستداران موعود.
در اینجا لازم مى دانیم از حضرت آیة الله سید على شفیعى که زحمت نگارش این مقاله را متحمل شدند، سپاسگزارى کنیم.

1. مهدویت شخصیه و نوعیه

در باب مهدویت عقیده مذهب شیعه این است که مهدویت خاصه صحیح و مقبول است و به تعبیر دیگر آنچه مورد پذیرش است مهدویت شخصیه است نه مهدویت نوعیه.
لکن بعضى از صوفیه و عرفا قائل به مهدویت نوعیه بوده یا هستند. به این معنا که عقیده دارند در هر عصرى و دوره اى باید یک مهدى وجود داشته باشد که ویژگی ها و خواص مهدویت و هادویت را داشته باشد و مى گویند هیچ عصرى خالى از یک مهدى هادى نیست و ضرورتى هم ندارد که مشخص شود از نسل چه کسى است و چه خصائصى را داراست؟ (1) این عقیده بعضى صوفیه و عرفا است که البته از نظر ما نامفهوم بلکه مردود است. عقیده مبرهن و مستدل مذهب شیعه آن است که مهدویت، مهدویت شخصیه است، یعنى یک فرد است که مهدى این امت است و موعود امت ها و ملت ها است و ابعاد و ویژگی هاى او مشخص است. خانواده اش، پدر و مادرش، محل ولادت و غائب شدن و نشانه هاى ظهورش و حتى خصوصیات جسمى او و در یک کلام همه ابعاد مربوط به او اعلام شده است و با این مشخصات و ویژگی هاى ذکر شده، ما فقط یک مهدى را قبول داریم. آرى یک فرد به عنوان مهدى است که واجد و جامع تمامى این خصائص و ویژگی ها و نشانه ها است.
براى آنکه مفهوم مهدویت نوعیه مقدارى روشن تر شود، به اشعارى از ملاى رومى درباره امام حى غائب دقت کنید که مى گوید هر دورى یک ولى دارد ولى ما معتقدیم که در تمام ادوار و اعصار تنها و تنها یک ولى هست ملاى رومى مى گوید:

این که در ابیات بالا ملاحظه مى نمایید مفاد مهدویت نوعیه است. ما قائل هستیم که این ادعا هیچ دلیل و برهانى در مقام اثبات ندارد؛ بلکه تمامى ادله مهدویت شخصیه و خاصه به گونه اى است که هر نوع مهدویت دیگرى را نفى مى کند و مهدویت شخصیه خاصه را با همان ابعاد و جزئیات و شرایط و صفات و علاماتى که بیان داشتیم؛ اثبات مى نماید. پس اگر در مطالعات و بررسیها پیرامون امام زمان، (علیه السلام)، مهدویت نوعیه به بیان فوق یا هر بیان دیگر ارایه و مطرح شد باید توجه داشت که این نظر و عقیده اصیل و پذیرفته شده شیعه امامیه نیست بلکه دیدگاه مذهب شیعه همان هدویت خاصه شخصیه است که به آن معتقدیم.

2. سخنى درباره معناى ظهور

مطلب دیگر که هر چند هنوز آن را مورد تحقیق تام و تتبع و کاوش قرار نداده ام لکن اصول و کلیت آن را عرضه مى دارم این است که: کلمه «ظهور» نوعا به معناى ظهور شخص امام زمان (علیه السلام)، مطرح مى شود و مثلا به همین معنى «عجل على ظهورک» گفته مى شود و البته این مساله اى قطعى و غیرقابل انکار است؛ لکن احتمال قوى و جدى دیگرى هم وجود دارد که ظهور به معناى ظهور امر باشد نه ظهور شخص. البته ظهور کامل و تام امر، مستلزم ظهور شخص است. یعنى تا شخص ظاهر نشود، امر امت به صورت تمام و کامل ظاهر نمى شود، ولى در عین حال میان این دو تفاوتهایى وجود دارد.
اصل این تفکر و اندیشه از اینجا سرچشمه مى گیرد که ظهور حداقل مى تواند دو معنا داشته باشد. (3)
یکبار به معناى طلوع و آشکار شدن و پیدایش بعد از استتار؛ بدین گونه که ظهور را نقطه مقابل خفا بگیریم که نظارت مطلب بیشتر به ظهور شخص مى باشد، و البته این قابل انکار نیست، و بار دیگر ظهور را از ماده و ریشه ظهر معنا کنیم که عبارت از تقویت و پشتوانه یافتن چیزى باشد که ما از آن تعبیر به پیروزى و حاکمیت مقتدرانه مى نماییم و در این برداشت و نظر مطالب دیگرى به ذهن مى رسد و نتایج دیگرى به دست مى آید.
در این بحث توجه به مشتقات لفظى لغت ظهور مفید مطالب ارزشمندى است که مى توان از آن کمک گرفت. خداوند در قرآن مبارک، یک جا مى فرماید:
«وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا» (4)
«هیچ کس نمى تواند مثل این قرآن بیاورد هر چند جن و انس با هم جمع شوند و بعضى پشتوانه بعضى دیگر شوند و به تقویت همدیگر برخیزند.»
این از «ظهر» به معناى کمر و پشت است که استقامت انسان به کمر و پشت اوست و این کاربرد در آیه شریفه کنایه از متراکم کردن نیروها است. از مشتقات دیگر هم مواردى در قرآن داریم مانند:
«وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَ هُمْ كارِهُونَ» (5)
که در این آیه شریفه ظهور را صفت شخص نگرفته بلکه صفت امر گرفته است و در موارد خاصه در مورد امام زمان (علیه السلام)، هم این موضوع دیده مى شود. همچنین در آیه کریمه:
«لِيُظهِرَهُ عَلَى الدّينِ كُلِّهِ وَلَو كَرِهَ المُشرِكونَ» یا «وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ» (6)
که در اینجا «لیظهره» به معناى پیدایش بعد از خفا نیست بلکه به معناى پیروزى و چیره شدن است و لذا با «علی» متعدى مى شود تا پیروزى معنى دهد و غلبه و سلطه و قدرت را بر احیاء دین افاده کند؛ هر چند کافران و مشرکان را خوشایند نباشد.
در دعاى افتتاح - در شبهاى ماه مبارک رمضان - مى خوانیم:
«أَظْهِرْ بِهِ دِينَكَ وَ سُنَّةَ نَبِيِّكَ»
که این جمله را هرچند مى توان بدین سان معنى و تفسیر کرد: «که پروردگارا! به وسیله امام زمان (علیه السلام)، دینت را آشکار کن!» اما با در نظر گرفتن مجموع مشتقات مى توان به این گونه تفسیر و معنا کرد که: «دینت را تقویت کن و سایه افکن فرما.» و نیز در بعضى ادعیه و زیارات مبارک «ظهور الفرج على یدیک» داریم که ظهور به فرج و نصرت امر توجه و ارتباط دارد، نه به شخص. البته باید در این مورد بحث وسیع ترى انجام گیرد. بنابراین معنایى که بیان کردیم؛ مى شود عصر ظهور را به عصر پیروزى و سلطه اسلام تعبیر نمود. از این بحث مى توان نتیجه گرفت که اگر ظهور را صفت شخص بگیریم تمام آیات و روایات و ادعیه و زیارات و مناجات هایى که در آنها واژه ظهور به کار رفته و استعمال شده است؛ تحقق نیافته و معنى پیدا نمى کند مگر با ظهور شخص امام زمان (علیه السلام)، زیرا ظهور به معناى پیدایش بعد از استتار و خفا استعمال شده است. اما اگر ظهور را به معناى پیروزى و سلطه اسلام تعبیر نماییم؛ حتى ممکن است این پیروزى - البته تا حدودى - قبل از ظهور امام زمان (علیه السلام)، نیز حاصل شود؛ لکن نه به گونه اى که مستغنى از ظهور آن حضرت باشیم، هرگز. اما به صورت منطقه اى و محدود مى شود این ادعا را بیان کرد. الان همه مى دانیم و مى بینیم و لذا عقیده فقهى - سیاسى ما این است که الان در ایران اسلامى ما نمى توانیم احکام دوران غیبت امام زمان (علیه السلام)، را به صورت مطلق، آنچنان که در ایران قبل از انقلاب معتقد بودیم، ادعا کنیم. زیرا آنگونه که بیان شد، امروز حکومت ایران اسلامى در ظل و سایه حکومت الهى ولى عصر (علیه السلام)، برپا شده و استقرار یافته است.

3. انقلاب اسلامى نمودارى از ظهور امام زمان (علیه السلام)

هنگامى که امام عصر (علیه السلام)، ظاهر مى شود، بدیهى است که ایشان در یک نقطه متمرکز هستند و در بلاد و مناطق دیگر که حضور ندارند، والى معین اعزام مى نمایند. همانگونه که امیرالمؤمنین على (علیه السلام)، در دوران خلافت خود مالک اشتر را به ولایت مصر، ابن عباس را به ولایت بصره و اصحاب و بزرگان دیگرى از برجستگان یارانش را به حکومت دیگر بلاد تعیین فرموده بود. امام زمان (علیه السلام)، نیز براى مناطق اسلامى حاکم معین مى فرماید. بدین جهت ما امروز با اینکه مدعى نیستیم که تمامى احکام زمان حکومت ولى عصر (علیه السلام)، را پیاده کرده ایم؛ اما حکومت اسلامى خود را مرحله اى از ظهور به معناى تدریجى آن مى دانیم یعنى حاکمیت تدریجى اسلام و احکام نورانى آن بخشى و رشحه اى از ظهور امر حضرت مهدى، (علیه السلام)، است هر چند هنوز ظهور شخص ایشان، واقع نشده است.

4. امام زمان چه وقت ظهورمى نماید؟

موضوع و نکته دیگرى که احیانا در قالب سؤال مطرح مى شود این است که دنیا اکنون پر از جور و ستم است. پس چرا امام زمان، (علیه السلام)، بنا به مفاد روایت معروف و مشهور «یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطًا وَعَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْمًا وَجَوْرًا» (8) ظهور نمى کند؟ در رابطه با این مساله باید گفت: اولا، چه کسى گفته امروز دنیا پر از ستم و ظلم است و اصولا تشخیص این مطلب که دنیا پر از ظلم و ستم شده یا خیر با چه کسى است؟ گذشته از این بعضى محققین مى گویند منظور از «ملئت ظلما و جورا» پر شدن دنیا از ظلم و جور نیست بلکه منظور و مراد سیطره و چیرگى ظلم و ستم و فراگیرى جوراست به گونه اى که مجال و گریزى براى رهایى از آن نباشد. مثلا در نظر بگیرید امروز را که نظم نوین جهانى آمریکا مطرح است و مى نگریم که پس از فروپاشى شوروى سابق، آمریکاى جنایتکار کشورهاى مختلف را تحت فشار قرار داده تا حاکمیت ظالمانه خود را گسترش و توسعه دهد. ولى در هر حال باید توجه داشت که به تعبیر علمى هیچگونه علیتى فیمابین پرشدن دنیا از ظلم و جور و یا سیطره ظلم و جور بر دنیا و ظهور امام زمان (علیه السلام)، وجود ندارد که بگوییم بلافاصله و آنا امام زمان باید در این شرایط ظهور فرماید.
توضیح مطلبى را در اینجا مفید و ضرورى مى دانیم و آن اینکه روایات وارده در این بحث و مقام دو دسته هستند:
الف) دسته اى از روایات مى فرمایند:
«یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطًا وَعَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْمًا وَجَوْرًا». (9)
که این حرف «کاف» به گفته بزرگان ادبیات زبان عرب یا براى تشبیه است یا مقابله. یعنى امام زمان (علیه السلام)، دنیا را از عدل و داد پر مى کند آنچنان که از ظلم و ستم پر شده باشد یا در مقابل آنکه دنیا مملو و سرشار از جور و ستم است آن را پر از عدل و داد مى نماید. ملاحظه مى فرمایید که در این تعبیر و بیان، سخن از مقابله بین ظلم و عدل و یا شباهت میان پرشدن زمین از عدالت است بگونه اى که از جور و ستم پر شده باشد و سخنى از تاریخ سپرى شدن ظلم و جور و جایگزینى عدل و داد به میان نیامده است.
ب) در برخى دیگر از روایات چنین آمده است که:
«یمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا بَعْدَ مَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً» (10) بعد از آنکه دنیا از ظلم و جور پر شد امام زمان، (علیه السلام)، تشریف مى آورد و آن را از عدل و داد سرشار و لبریز مى نماید؛ اما مقدار این فاصله و اندازه آن مشخص نشده است. پس باید این شبهه ازاذهان بیرون بیاید که تا دنیا از ظلم و ستم پر شد؛ باید حتما امام زمان، (علیه السلام)، ظهور کند؛ زیرا امکان آن هست که این مدت زمان و فاصله بنا به حکمت ها و مصالحى به درازا بکشد و این نباید براى کسى جاى نگرانى و یا افسردگى باشد.

5. ذکر نام امام زمان به طور صریح

یک مساله دیگر این است که آیا در این زمان ذکر اسم امام زمان (علیه السلام)، به طور صریح و مشخص، جائز است یا خیر؟ در بعضى روایات وارد شده که نباید صریحا اسم امام زمان (علیه السلام)، را بیان کنیم بلکه باید بگوییم (م ح م د) در روایتى آمده است:
«لاَ يَحِلُّ لَكُمْ ذِكْرُهُ بِاسْمِهِ» (11)
بنابراین اصلا ذکر نام حضرت مباح نیست. بعضى از اعاظم و علماى دین مستقلا در این موضوع کتاب نوشته اند. (12) شیخ حر عاملى در این مساله کتاب مستقلى تالیف نموده است. (13) مرحوم میرداماد کتاب مستقلى در این مساله به نام «شرعة التسمیة» تالیف و بر حرمت ذکر نام اصلى امام زمان (علیه السلام)، استدلال کرده است. (14)
شیخ صدوق (15) که متخصص و استاد جمع روایات مربوط به امام زمان (علیه السلام)، است در کمال الدین مى فرماید:
«وَالَّذی أذْهَبُ إلَیْه ما رُویَ فیَ النَّهیِ مِنَ الْتَسْمِیهِ» (16)
«آنچه من بدان مایل شده ام روایاتى است که در آنها از تسمیه نهى شده است.»
درباره فتوى به حرمت ذکر نام؛ صریح امام زمان، (علیه السلام)، معتقدان به این راى چون شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طبرسى، سید اسماعیل عقیلى مولف «کفایة الموحدین»، میرداماد، علامه مجلسى، محدث نوری... هر کدام به گونه اى به حرمت فتوى داده و آن را به زمان خاص و یا با شرایط مخصوص مقید نموده و برداشتهاى گوناگونى از روایات مربوطه نجم الثاقب» (18) تالیف محدث نورى و دیگر مصادر مربوطه از مشروح مباحث و مطالب آگاهى حاصل نمود. لکن الان قول دیگرى حاکم است و آن اینکه هیچ یک از مراجع معظم تقلید ما ذکر نام امام زمان، (علیه السلام)، را حرام نمى دانند زیرا روایاتى را که در این خصوص صادر شده ناظر به زمان تقیه مى دانند و استدلال مى نمایند که در روایات مربوطه به امام زمان، (علیه السلام)، بیان شده که نام آن حضرت، نام پیامبر و کنیه اش، کنیه پیامبر (صلى الله وعلیه وآله)، است. خوب وقتى بنا باشد کنیه پیامبر درباره ایشان علنا مطرح باشد؛ نام پیامبر نیز علنا در مورد ایشان مطرح شود، این زمینه اى مى شد براى اینکه دشمنان حضرت مهدى را شناسایى کرده و جان ایشان را مورد خطر و تهدید قرار دهند و این مربوط به زمان تقیه و خطر بوده است. پس توجه مى شود که این مساله از آن مسائلى است که به تعبیر امام راحل، قدس سره الشریف، شرایط زمان و مکان به عنوان عناصر مؤثرى در اجتهاد دخالت دارد و تاثیر مى گذارد. (19) برداشت و استنباط فقهاى ما این است که این روایات به زمان تقیه نظارت دارد یعنى زمانى که خلفاى عباسى با شدت هر چه تمامتر از همه احتمالات و اخبار براى ردیابى امام زمان، (علیه السلام)، استفاده مى کردند تا آن حضرت را یافته و نابود نمایند. اما الان که آن تقیه وجود ندارد لذا آن حرکت هم منتفى است. بنابراین ذکر نام امام زمان، (علیه السلام)، «حرمت مادامی» است یعنى مادامى که تقیه حاکم بوده ذکر نام صریح امام، (علیه السلام)، حرام بوده است اما وقتى تقیه مرتفع شدحرمت هم مرتقع مى شود.
در این میان بعضى از بزرگان بین دو قول مطرح در این مساله جمع کرده اند و گفته اند به استناد بعضى از روایات ذکر نام صریح حضرت، (علیه السلام)، در ملاء عام و محافل و مجالس جائز نیست امادر غیر این موارد، بیان نام امام زمان، (علیه السلام)، اشکال ندارد. کما اینکه شیخ مفید در ارشاد (20) و محدث نورى در النجم الثاقب (21) و شیخ صدوق دراعتقادات (22) نام شریف آن حضرت را ذکر کرده اند و چنانکه گفته شد تفصیل و تشریح موضوع را باید از مدارک و مصادر خاصه به دست آورد.

6. برخاستن به هنگام ذکر نام امام زمان

مساله دیگر این است که آیا وقتى نام امام زمان، (علیه السلام)، برده مى شود قیام براى نام ایشان واجب است یا واجب نیست؟ مدرکى که براى این مساله وجود دارد یکى روایتى است مشتمل بر داستان سفر «دعبل بن على خزاعی» به خراسان و تشرف وى به محضر حضرت رضا، (علیه السلام)، که دعبل در آنجا قصیده اى را که براى ائمه اطهار سروده خدمت حضرت رضا، (علیه السلام)، مطرح مى کند تا آنجا که در شعر خود به نام حضرت صاحب الامر، (علیه السلام)، مى رسد، امام هشتم با شنیدن نام مبارک حضرت صاحب الامر، (علیه السلام)، از جاى خود برخاسته قیام مى فرماید و دست بر روى سرگذارده و مى فرماید:
«اَللهم عَجِّلْ فَرَجَهُ و سَهِّل مَخْرَجَهُ» (23)
چنانکه در روایت دیگرى نیز چنین آمده است که روزى در محضر حضرت صادق، (علیه السلام)، نام حضرت صاحب الامر،(علیه السلام)، برده شد، امام ششم به منظور تعظیم و احترام نام آن حضرت از جاى برخاسته قیام فرمود: (24) بدیهى است.
عملکرد دو امام بزرگوار حضرت صادق و حضرت رضا، (علیهما السلام)، براى همیشه سند و حجت بوده و حداقل مراتب آن اثبات استحباب شرعى است و چنانچه در سند روایت ضعفى هم وجود داشته باشد لکن: اولا: مى توان سیره مستمره شیعه را که از سوى علماى اعلام و جامعه مؤمنین همیشه وجود داشته است جبران کننده این ضعف اصطلاحى دانست.
ثانیا: طبق قاعده علمى متداول میان فقها و اصولیان، این مورد را در کلیت روایات «من بلغ» قرار داد. توضیح مطلب آنکه چنانچه سند روایتى یک مساله مستحب و یا مکروه ثابت و مستند و واجد شرایط حجیت باشد که در این صورت عمل نخست را به عنوان یک موضوع مستحب و شرعى قطعى مى توان به جا آورد و عمل دوم را به عنوان یک مکروه قطعى شرعى ترک نمود. اما در جایى که سند روایتى داراى ضعف باشد و برخوردار از شرایط حجیت خبر نباشد؛ در این صورت با پشتوانه اخبار و روایات متعددى که مى گویند: «من بلغه شى ء من الثواب...»
یعنى هر کس که ثوابى را بر عملى مطلع شد و به امید آن ثواب عمل مورد نظر را انجام داد؛ البته ثواب و اجر آن عمل را خواهد دید هر چند ثواب آن عمل واقعا از طرف پیامبر، صلى الله علیه وآله، یا ائمه اطهار، علیهم السلام، صادرنگردیده باشد. (25) البته تفاوت این موارد با استحباب و کراهت قطعى الصدور آن است که در اینجا باید عمل مورد بحث را به قصد رجاء و امید اینکه شرعا مطلوب است انجام داد نه به عنوان یک مستحب قطعى و عمل مکروه را به قصد رجاء و امید اینکه مورد کراهت شارع اسلام است ترک نمود نه به نیت یک مکروه قطعی.
حال آیا استحباب برخاستن به هنگام شنیدن نام مبارک امام عصر، (علیه السلام)، شامل هر کدام از نامهاى آن حضرت است و یا منحصر به کلمه «قائم آل محمد» است؟ این نیز مورد بحث و گفتگو میان بزرگان علم و دین است که با مراجعه به مصادر مربوطه روشن و استفاده مى گردد.

ادامه دارد...

پى نوشت ها :
1. در این رابطه به کتاب مولوى نامه تالیف مرحوم جلال الدین همائى (م 1400 ق،1317ش) ج دوم، صفحات 850 تا843 و 901 تا897 مراجعه شود که این عقیده را به گروهى از عرفاو صوفیه از جمله محیى الدین و مولوى نسبت داده و مى گوید: این عقیده با مهدویت شخصیه منافاتى ندارد زیرا همان گروه از عارفان و صوفیان در عین حال به وجود امام عصر، (علیه السلام)، که همان مهدى موعود باشد نیز اعتقاد جازم دارند که در کلمات و تالیفات آنان موجود است. در کتاب یاد شده مهدى نوعى را به گونه اى تفسیر مى نماید که با صرف نظر از مرحله ثبوت اما در مرحله اثبات، اقامه برهان بر آن ممتنع نباشد لکن بسى مشکل است.
2. مثنوى معنوى، تصحیح نیکلسون، انتشارات امیرکبیر، دفتر دوم، ص 239.
3. جهت کاوش و تحقیق بیشتر نگاه کنید به لسان العرب تالیف علامه ابن منظور (م 711ق) از انتشارت دفتر تبلیغات اسلامى قم ج 4، ص ص 529 - 520
4. سوره اسراء (17)، آیه 88.
5.سوره توبه (9)، آیه 48.
6.سوره توبه (9)، آیه 33.
7.سوره صف (61)، آیه 9.
8. عن النبى، صلى الله علیه وآله: «لولم یبق من الدنیا الا یوم لطول الله ذلک الیوم حتى یاتى رجل من عترتى اسمه اسمى یملاءالارض قسطا و عدلا کما ملئت ظلما و جورا» ینابیع المودة، ص 426 و همچنین کمال الدین و تمام النعمة ج 1، ص 280، ح 27 و مصادر فراوان دیگر.
9. همان .
10. از رسول خدا، صلى الله علیه وآله، نقل شده است که در رابطه با امام زمان، (علیه السلام)، فرمودند: یملاءالارض قسطا و عدلاو نورا بعد تملى ء ظلما و جورا و سواءا. اثبات الهداة، ج 3، ح 268؛ سنن ابى داود ج 4، ص 107 ؛ کنز العمال، ج 14، ص 264؛ همچنین اصبغ بن نباته به نقل کمال الدین، ج 1، ص 259، حدیث 5، روایت مى کند که فرمودند: «یملاءالله عزوجل به الارض نورا بعد ظلمتها و عدلا بعد جورها علمابعد جهلها»
11. روایت از امام حسن عسکرى، (علیه السلام)، در کتاب شریف کافى، ج 1، ص 332؛ همچنین کمال الدین، صدوق، ج 2، باب 56، ص 648، نقل شده است. همچنین در کمال الدین، ج 2، ص 333، باب 33، حدیث 1، از امام صادق، (علیه السلام)، روایتى نقل شده که پیرامون حضرت مهدى، (علیه السلام)، فرمودند: «یغیب عنکم شخصه ولایحل لکم تسمیته.»
12. مرحوم علامه شیخ آقابزرگ طهرانی(1389-1393 ق)در کتاب ارزشمند «الذریعة الى تصانیف الشیعه» از حدود ده رساله در این خصوص یاد نموده است.
13. علامه محقق شیخ محمد بن الحسن الحرالعاملى متوفاى 1104 ق. کتابى به نام کشف التعیمة فى حکم التسمیه نوشته که در واقع جواب رساله میرداماداست و در آن جواز تسمیه رااثبات کرده است.
14. سید محمدباقرحسینى استرآبادى مشهور به میرداماد (م 1041 ق) کتاب بنام شرعة التسمیه به سال 1020 ق تالیف نموده و در آن بیست روایت را که به نظر وى دلالت بر حرمت ذکر نام امام زمان (عج) دارند بیان نموده است. صاحب کفایة المهتدى که بر میرداماد تلمذ نموده مى نویسد: مدتى فیمابین میرداماد و شیخ بهایى، علیهماالرحمة، بر سر جوار تسسمیه وحرمت آن در زمان غیبت مناظره روى نموده و لهذا میرداماد کتاب مذکور راتالیف نمود.
15. ابوجعفر محمدبن على بن الحسین بن بابویه قمى معروف به شیخ صدوق (م 381ق).
16. کمال الدین و تمام النعمة چاپ مکتبه صدوق ص 307.
17. مکیال المکارم فى فوائد الدعاء للقائم تالیف علامه بزرگوار محمد تقى موسوى اصفهانى، قدس سره الشریف (1348-1301 ق.) ج 2، ص 136 -109،18. النجم الثاقب فى الاحوال الامام الغائب تالیف محدث عظیم الشان میرزاحسین نورى طبرسى، (1320-1254ق.)
19. صحیفه نور، ج 21، ص 98 حضرت امام، قدس سره الشریف، مى فرمایند: زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند.
20. الارشادفى معرفه حجج الله على العباد، محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید، ج 2، صص 343-342، (413-336 ق).
21. النجم الثاقب، ص 58.
22. شیخ صدوق در کتاب «اعتقادات» ص ص 95-93 چنین مى فرماید: «و نعتقد حجة الله فى ارضه و خلیفة على عباده و هو القائم المنتظر،محمد بن الحسن بن على بن محمد...»
23. منتخب الاثر، چاپ سوم، ص 506 و 508 به نقل از کتاب «مرآة الکمال» علامه مامقانى و کتاب «الزم الناصب» تالیف شیخ على یزدى حائرى و کتاب «النجم الثاقب» تالیف محدث نوری.
24. مکیال المکارم، ج 2، صص 172-171 به نقل از النجم الثاقب، محدث نورى، ص 523 و خود نویسنده دانشمند کتاب «مکیال المکارم» میگوید: سیره و روش مذهب شیعه دوازده امامى بر این سنت حسنه جارى است.
25. مراجعه شود به کتب علم اصول مانند رسائل شیخ انصارى (1214-1281 ق) و... و کتب روایات مانند بحارالانوار، وسائل الشیعه و...