مقدمه
کتاب «رسانه، دین و فرهنگ» بخش ها و فصل های به هم پیوند خورده ای هستند که در چینش آن تلاش شده انگیزه باز نمودن دریچه و برداشتی نوین و بی سابقه از مثلث دین و فرهنگ و رسانه پی گرفته شود و این سه را به هم نزدیک نماید. سلسله مقالات و پژوهش هایی که عمدتاً در نشست های علمی حول موضوع و در کشورهای مختلف و با گرایش های علمی دینی ارتباطی و رسانه های جمعی و مبتنی بر نگرش های جامعه شناسانه و روان شناسی اجتماعی مقوله ای جدید از ارتباطات را ارائه داده اند، از فرایند ترکیب بررسی سه موضوع ارتباطی مهم و تأثیرگذار یکی از منظر اجتماعی و بیرونی، یکی از نگاه به درون و باطن و دیگری از زاییده این دو یعنی فرهنگ، رسانه های*1* جمعی، دین و فرهنگ را مورد کنکاش قرار داده است که در حدّ خود کاری جدید و قابل تمجید است.گرچه در پیکره کلی کتاب می توان اشکالات فراوانی به مترجم و برگردان آن کرد، و در بسیاری جاها عبارت ها، بار ارزشی و نهفته خودش را به خواننده نمی رساند و پیام آن حاصل نمی شود. اما در مجموع، کتاب از بخش ها و سرفصل ها با عنوان بندی های خوبی بهره برده که می توان منظور و مسیر کتاب را پی گرفت و از آن بهره مند شد.
مطالب کتاب در چهار بخش عمده آورده شده است.
بخش اول: تحلیل رسانه ها، دین و فرهنگ (در چهار فصل)
که به ترتیب طرح موضوع، نگاه به فصل مشترک این سه و رابطه دین ورسانه در نقش دهی به فرهنگ و اهمیت فن آوری و نقش سه بعدی آن با نظریات مختلف را مورد بررسی قرار می دهد.
در بخش دوم: نگاه به رسانه، دین و فرهنگ در جامعه معاصر است که در پنج فصل به طرح موضوع می پردازد: در قسمتی از فصل اول که به رابطه دین و تحولات مدرنیته می پردازد این چنین می خوانیم:
«... علم و مادی گری اقتدار معنوی را از بین برده بود و دین از کانون نهادها و زندگی رویایی آدمی در شرف حذف بود پیچ و مهره های ساخته شده در کارخانه آرمانی موردنظر «آدام اسمیت» جایی برای رقص فرشتگان نگذاشته بود. آن ها تحت سیطره سیستم منظم بودند که دست پنهان بازار سرمایه داری آن را به وجود آورده بود نه دست خداوند. رازونیاز جای خود را به اندازه گیری و محاسبه و نامتناهی جای خود را به متناهی داده بود و...».
فصل دوم به جایگاه مهم و ارزش مند رسانه های گروهی در مقدس سازی دوباره فرهنگ معاصر و ناامیدی از مدرنیته می پردازد که در قسمتی از آن آمده است:
«تحولات ژرفی که در شیوه گردهم آیی انسان ها و نحوه ارتباطشان با یک دیگر به وقوع پیوسته است، آگاهی فزاینده ای را (به وجود آورده است) (اما) مدرنیته به وعده هایش در زمینه آزادی های اجتماعی و سیاسی و فرهنگی وفا نکرد... مدرنیته، عقلانی کردن جهان، تا حدود زیادی معنا و مضمون را از بین برد....».
نویسنده در فصل سوم آیین فرهنگ مردم را تحلیل می کند.
«جنبه های رسمی بیرونی و تحولات درونی و معنوی نشان می دهد که چگونه می توانیم در عین حال که از آیین های دینی برای توضیح جنبه های مختلف فرهنگی دین گریزی مردم استفاده می کنیم، هر دو را هم بپذیریم و هم نپذیریم. ... برجستگی (آیین ها) و مناسک در چارچوب عملکرد آن نوعی عمل ارادی و آگاهانه است که بخشی از رفتار یا تعامل آدمیان در جریان اجرای آن و یا جنبه ای از زندگی اجتماعی یا منطقی از زمان انتخاب را دربر می گیرد و در مورد آن تأمل و ژرف اندیشی می شود».
در فصل چهارم، عوارض فروپاشی و زوال امر قدسی، نابهنجاری و بحران در مناسک را بیان می نماید:
«مشکلات بی شماری که فراروی رفاه غرب قرار دارد، از یک سو در ترکیب و تلفیق با کثرت درخواست ها و مطالبات بی سابقه آن ها و از سوی دیگر ملازمت با پراکندگی جغرافیایی جوامعی که توان قابل توجهی برای ایجاد انسجام و حمایت اجتماعی ندارند، بسیاری را به این باور رسانده که ظاهراً جامعه مدنی از بن بست فعلی سربرمی آورد. جامعه مدنی مثل سازمانی اجتماعی بیانگر هیچ فضیلت و رجحان ایدئولوژیکی مسلطی نیست. بلکه قادر به اعاده رابطه کیفی افراد با ساختارها و در نتیجه بهبود وضع مناسک است که ممکن است راه حل به شمار آید. آیا این جامعه عاری از سلطه چگونه خواهد توانست بدون آگاهی یا داشتن دیدگاهی مشترک و بدون پشتوانه صورت و شکل خاصی از مقدسات به بقای خود ادامه دهد؟ این امر چگونه ممکن می شود؟».
فصل پنجم به شبکه تجلیات جمعی با عناوین مختلف و نمادهای متفاوت می پردازد و موضوع را بررسی می کند. در جامعه ای که رسانه ها، فرهنگ و دین در قالب به هم بافته ای از شعائر جمعی با هم در ارتباطاند.
بخش سوم: به رسانه، دین و فرهنگ به عنوان نهادهای در حال تغییر می پردازد که در چهار فصل مرتب شده است.
فصل اول درباره تحول دین در عصر هم گرایانه رسانه ها و فرآیند امورات دینی در عرصه فرهنگ الکترونیکی و گسترش آن و کیفیت رابطه آن با همدیگر و نتایج و اثرات آن بحث می نماید.
فصل دوم نقش رسانه در آفرینش معنا و روش مطالعات دینی را مورد ارزیابی قرار می دهد.
و در فصل سوم تلویزیون دینی را به عنوان ایفاگر نقش مناسک جبران گر در مقیاسی بزرگ تر در اجتماع و هم چنین تأملی دوباره در جذابیتی که تلویزون برای بینندگان خود دارد، مورد مداقه قرار می دهد.
فصل چهارم، ابعادی از مقاومت از طریق فرهنگ شفاهی رسانه ای را مورد بررسی قرار می دهد.
در قسمت گویندگان تلویزیونی می خوانیم:
«روش های ارتباطی آن ها اغلب از الگوی انسان ماشینی سرچشمه می گیرد و مسئولان و مجریان تلویزیونی با استفاده از منطق انگیزه ارگانیسم، نتیجه و وعده مردم پسند و عده کانون اقتداری را می دهند که متکی بر خداست. از لحاظ اجتماعی نیز چون فاقد کارکردند مایل به تبعیت از الگوی انسان ماشینی هستند.»
در بخش چهارم: رسانه دین و فرهنگ را از ناحیه ایمان فردی مورد بررسی قرار می دهد که این نیز در پنج فصل پی ریزی شده است.
تحلیلی روان شناسانه از دین در جهان رسانه ای شده و تأثیرات شگرف و متقابل آن به شکل نفوذ در اجتماعات و بینندگان و گروه های مختلف و رشد ارزش های جمعی در این بین. در قسمتی از این فصل آمده است :
«... ترسیم تصویری از آینده که نیروهای تفکر مثبت از جمع مؤمنان، تعیین کننده محتوای پیام رسانه ها خواهند بود... اگر در پایان روز، تعداد زیادی از مردم با هم هم فکری کنند و برای رویدادهای همان روز دست به دعا بردارند هم اخبار ساعاتی را که خفته ایم و هم اخبار فردا را تحت تأثیر قرار خواهند داد. این اوج بعد مسئولیت آور (کاربرد توان فردی در مسائل مختلف) دعا و نیایش است».
در فصل بعدی موضوع آرمان گرایانه و انقلابی را از بعد ارزشی و به عنوان شاخصی از رویکردهای اثرگذار دینی در فرهنگ و اجتماع خوب مورد بررسی قرار می گیرد.
و در فصل بعد دریافت معنای دین از تلویزیون را با ارائه الگویی جدید برای دین پژوهی و تحقیقات رسانه ایِ در حال شکل گیری به تصویر می کشاند. (معنای اجتماعی و معنای تحققق یافته فردی هم به عنوان معنای لازم و ملزوم یکدیگر بخشی از روابط و کنش های رفتاری اجتماعی را در این بین به بحث می کشاند).
در فصل چهارم هم به رسانه ها و شکل گیری حوزه عمومی دینی آن می پردازد. در قسمتی از این فصل آمده است :
«نسل رو به رشد که تحت تأثیر عمیقِ فرهنگ مصرف گرایی است یا دینی رشد یافته و بزرگ شده است که به صورت کالا در آمده و بدان به گونه ی کالاهای قابل خرید نگاه می شود. فرآیند تجاری شدن، بسته بندی و قیمت گذاری در بازار دین تقریباً همه چیز را از صلیب گرفته تا بلور شامل می شود».
در فصل نهایی هم به خلاصه مطالب دین رسانه ای پرداخته است که مروری بر آن بی فایده نیست.
دین از طریق متون در تلاش برای اثرگذاری و ساخت فرهنگ ها است. از نگاهی، درهم آمیختگی فن رسانه ای با چرخش فرهنگی دینی، نیاز به نظم و انسجام دارد.
رابطه تحولات رسانه ای در عصر مدرنیته با فرهنگ غالب و سیطره افکنش و رابطه آن با دین رسانه ای که از نگاه صور و اشکال در حال تغییر اجتماع، فرهنگ ها و مخصوصاً جوانان جایگاه خاصی دارد، قابل توجه است که از آن به رابطه دین و رسانه با آیین و مناسک جمعی دینی و بازتاب آن، بررسی نقش پیکره دین در چشم انداز کلان فرهنگ پسامدرنیته با نگاه به عناصر و تشکل های جمعی در منظر دینی و رسانه ای را می توان اشاره کرد.
نگاه به اماکن دینی مثل کلیسا از منظر دینی و رسانه ای با نتایج و پی آمدهای تغییرات رسانه ای - فرهنگی در رسانه ای کردن دین در فرهنگ امروزی و وابستگی رسانه ای شدن دین و مذهب به عنوان مسئله فراروی مطالعات دینی قرار دارد.
پدیده تلویزیون دینی و نگاه دین رسانه ای به آن در حل موقعیت ها و احوالات مناقشه برانگیز و هم سازی جدید شفاهی دین، نقش تلویزیون دینی در بحران فرهنگی امروزه برای تسکین و آرامش و رفتارهای معنی دار و معنابخشی که از ناحیه دین روانی مورد توجه است و بازیافت معنویتِ از دست رفته زمان با توجه به وساطت دینی در منظر عمومی و اجتماعی و چگونگی واسطه شدن دین در معناسازی و کاربرد آن در تلویزیون دینی و نشان دادن حضور دین در محیطِ زندگی فردی و رسانه ای همه، گوشه هایی از مباحث مهم این کتاب را تشکیل می دهد.
یادآوری
تأثیرپذیری نویسندگان از فرهنگ وآموزه های اجتماعی و جامعه ی خود، به عنوان نمونه، تأثیرپذیری از عقاید «ماکس وبر» و یا «امیل دورکیم» و پرداختن به مباحث دینی از منظر مسیحیت و با توجه به موقعیت فرهنگی و دینی خود، شرایط را برای تطبیق و قیاس بسیار مشکل می نمایاند. تنها تحلیل و بررسی از ناحیه عکس العمل علمی و شناختی تبلیغی و مقابله با هجوم است که برای شناخت جریان های دقیق و وقایع و حرکت آینده قابل توجه به نظر می رسد به هر حال حوزه تحلیلِ علمی در این زمنیه به شکل طرح یافته در ابتدای راه خویش است و با دشواری ها و موانعی مواجه است که ممکن است به آن آسیب نیز برساند.--------------------------------------------
پی نوشت :
1. منظور از رسانه جمعی، رسانه ای شدن و کل متن فرهنگی ارتباطات و فراتر از رادیو و تلویزیون و نشریات.