آفات زبان و رسانه های امروز

طلیعه
وقتی سخن از «آفات زبان» است، در شرایط امروزی دیگر زبان به معنای آن تکّه گوشتی که در کام انسان است و کلماتی از آن خارج می شود و گوش مخاطب آن را می شنود، نیست.
هم زبان توسعه یافته، هم مخاطبان گسترده تر شده اند و هم آفت ها به تناسب تحوّل در زبان و تنوع در مخاطب و تغییر در شیوه اطلاع رسانی، دگرگون شده است.
امروز، کسانی حرف خودشان را از طریق رادیو و تلویزیون و سوار بر امواج صوتی و تصویری به گوش و چشم دیگران می رسانند.
کسانی با استفاده از ابزار چاپ و نشر و تکنولوژی پیشرفته مطبوعات، با مخاطبان رابطه برقرار می کنند.
زبان عدّه ای در عصر حاضر، فیلم و تئاتر و نمایشنامه و قالب های هنری است.
افرادی هم پیام خودشان را از دریچه چشم دوربین و در قاب عکس بیان می کنند.
عده ای هم از راه نقاشی، طرّاحی، کاریکاتور، گرافیک ، حرف می زنند و مقصود خود را می رسانند.
زبان عده ای هم سایت ها، وبلاگ ها، اینترنت، ایمیل، پیامک، بلوتوث، فاکس و ... است.
اگر صدق و کذبی در کار است ، در این قالب ها هم وجود دارد و اگر تعظیم و تحقیری پیش می آید، با این ابزار هم صورت می گیرد و اگر زبان، آفاتی دارد، در گستره همه عناصر و ابزار و قالب های بیانی که امروز رایج است، قابل بررسی است و اگر مثلاً دروغ، یک آفت بزرگ زبان است، عکس دروغ، خبر دروغ، تحلیل غلط، کاریکاتور موهن، نقاشی اهانت آمیز، فیلم بد، سایت های غیر واقعی و مستعار و ... هم مشمول آن زشتی و نکوهیدگی قرار می گیرند.
به تناسب این موضوع، اندکی از «آفات زبان» به عنوان رسانه ای که در اختیار همه است، بحث می کنیم.
 

آفات زبان
شناخت «آفات زبان» برای مصونیت از آن ها و حفظ جامعه از عوارض سوء «گفته ها» و «نوشته ها» ضروری است و نه تنها یک بحث اخلاقی، بلکه موضوعی اجتماعی به شمار می رود.
یکی از منابعی که به طور مبسوط به این مهم پرداخته و آن را از بعد اخلاقی مورد توجه قرار داده است، کتاب نفیس «محجّة البیضاء» از فیض کاشانی است. در این کتاب، حدود 90 صفحه پیرامون این مطلب بحث کرده و از نگاه آیات و روایات و منابع اخلاقی و گفتار بزرگان اخلاق و عرفان، به آن پرداخته است و بیست آفت را برای زبان برشمرده است. [1]
آفت زبان از دید «فیض کاشانی» این است:
1. آفت سخن گفتن در آنچه به انسان مربوط نمی شود.
2. آفات حرف های اضافه و غیر لازم.
3. آفت پرداختن به مباحث باطل و نادرست.
4. آفت جدال و مراء.
5. آفت خصومت و دشمنی.
6. آفت تکلّف و تصنّع در سخن گفتن.
7. آفت فحش و ناسزاگویی و بددهنی.
8. آفت لعن حیوان و جماد و انسان.
9. آفت غنا و آوازه خوانی و شعرهای بیهوده و غنایی.
10. آفت مزاح و شوخی های بی ثمر.
11. آفت افشای راز و پرده دری.
12. آفت مسخره کردن و استهزا.
13. آفت وعده های دروغ و بی اساس.
14. آفت سخن و قسم دروغ.
15. آفت غیبت.
16. آفت سخن چینی و نمّامی.
17. آفت سخن افراد دوچهره و نفاق پیشه.
18. آفت ستایشگری و تملّق و چاپلوسی.
19. آفت غفلت از خطاهای ریز در لابه لای کلام.
20. آفت سؤال عوام از صفات و کلام الهی.
از موضوعات یاد شده، برخی به بحث «اخلاق رسانه ای» کمتر ارتباط می یابد و برخی بیشتر از میان عناوین و مباحث یاد شده، فشرده چند بحث را جهت استفاده خوانندگان می آوریم.
 

1. دشنام و ناسزاگویی و بد زبانی [2]
در این بخش، از زشتی و ناپسند بودن فحش و هتّاکی از نظر دین، بحث شده و احادیث متعددی از پیامبر خدا (ص) و معصومان (ع) نقل شده است. در تعریف و بیان حدّ و حدود آن نیز چنین آمده است:
حقیقت فحش، آن است که با عبارات صریح و روشن از امور زشت یاد شود و به کسی نسبت داده شود (مثل فحش های ناموسی و امور جنسی و کارهای دیگری که افراد عاقل و متین معمولاً زبان به آن نمی گشایند و اگر هم بخواهند یاد کنند، با الفاظ کنایه آمیز از آن تعبیر می کنند). حتی اگر کسی به انسان ناسزا گفت و فحش داد، انسان مجاز به جواب دادن نیست.
عیاض بن حمار می گوید: به رسول خدا (ص) گفتم: یکی از بستگانم مرا فحش می دهد، در حالی که از من پایین تر و پست تر است. آیا می توانم جوابش را بدهم؟ حضرت فرمود:
«دو نفری که با یکدیگر فحش کاری کنند، هر دو شیطان اند و همکار یکدیگراند». [3]
این، نشان می دهد که عفّت کلام و پرهیز از سخنان زشت و تعبیرات سخیف و سبک، از توصیه های دین ماست و آلودن زبان به چنین کلماتی در شأن یک مسلمان نیست، چه در گفتار، چه در نوشتار.
گاهی کسی با بدگویی و ناسزا و اهانت به بستگان کسی، سبب می شود آنان هم به مقابله به مثل بپردازند و همان فحش ها را به او برگردانند. این گونه سبب شدن برای ناسزاگویی دیگران هم گناه است. در روایتی از حضرت رسول (ص) نقل شده است که فرمود: «از بزرگ ترین گناهان کبیره آن است که کسی به پدر و مادر خود فحش دهد». گفتند: یا رسول الله! چگونه ممکن است کسی به پدر و مادر خود فحش دهد؟ فرمود: «وقتی کسی به پدر کسی ناسزا بگوید، او هم بر می گردد و به پدر او فحش می دهد». [4] این سببیّت در دشنام دیگران به پدر و مادر خود اوست و در گناهش شریک است، چون زمینه سازی برای فحش و ناسزای او کرده است.
شیوه نادرست نقد و انتقاد در مطبوعات و رسانه ها، گاهی به اینجا منتهی می شود و افرادی در مقام پاسخگویی به نوشته و مقاله و بیانی، از هتاکی و بدزبانی استفاده می کنند و عفّت کلام مراعات نمی شود و مدّت ها برضدّ هم نوشتن و لجن پراکنی و آبروریزی ادامه می یابد و یک مسأله جزئی به رسانه ها کشیده می شود و در سطح ملّی مطرح می گردد.
 

2. استهزا [5]
از جلوه های هنر (چه هنرهای نوشتاری، چه گفتاری، چه نمایشی به صورت فیلم و تئاتر و سریال) طنز است. طنز، بیان واقعیت ها و نقد از اموری است، با زبانی آمیخته به شوخی و مطایبه، که هم عیوب و ایرادهای بعضی اشخاص، دستگاه ها، مراکز و مجموعه ها بیان شود، هم به سبب طنزآمیز بودن قالبِ گفتار یا نوشتار، عداوت و جبهه گیری بر نیانگیزد.
«طنز»، حدّ و حدود، حریم، شرایط و ظرفیت هایی دارد که باید آن ها را شناخت و از آن فراتر نرفت. برخی به اسم طنز و به این بهانه، به مسخره کردن کسی، یا قوم و ملیّتی، یا زبان و نژادی، یا گروه و مجموعه ای می پردازند و با آبرو و شخصیت آنان بازی می کنند، و نام آن را هم طنز می گذارند. طنز با استهزا فرق دارد. در قرآن، صریحاً از اینکه گروهی گروه دیگر را مسخره کنند، نهی شده است: (لا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسی أَنْ یَکُونُوا خَیْرًا مِنْهُمْ) [6].
فیض کاشانی در پرداختن به این آفت، ابتدا استهزا را چنین معنی می کند:
«سخریّه آن است که دیگری را تحقیر کنند و مورد اهانت قرار دهند و عیب ها و کاستی های او را به نحوی بیان کنند که موجب خنده دیگران گردد. این عمل، گاهی با حرکات و تقلید عمل و سخن دیگری است، گاهی با ایما و اشاره است.
با این حساب، گاهی تقلید صدا، یا ادای کسی را در آوردن، یا در قالب کسی به نمایش پرداختن و حرکات و رفتار او را تقلید کردن، به نحوی که مایه خنده و مضحکه شود، مصداق «استهزا» قرار می گیرد و حرام است».
گر چه در آموزش های دینی و سیره معصومان، بر مزاح و شوخی و خوش مشربی و شادکردن دیگران و «ادخال سرور» در دل مؤمنان تاکید شده و امری مطلوب به شمار آمده است، اما نه به قیمت مسخره کردن مؤمنان و تحقیر افراد و ریختن آبروها و شکستن دل ها و ترویج توهین!
«مسخره کردن» چه به صورت زبانی و گفتاری باشد، چه در قالب عملی و رفتار و حرکات، ناپسند است. در حدیثی از حضرت رسول (ص) نقل شده که فرمود:
«روز قیامت برای کسانی که مسخره کننده مردم بوده اند، یکی از درهای بهشت را می گشایند و می گویند: «بفرمایید، وارد شوید». همین که می خواهند وارد شوند، در را به روی آنان می بندند، در دیگری را می گشایند و می گویند: «بفرمایید». آنان با غم و غصه پیش می آیند تا وارد شوند، در را به روی آنان می بندند. این کار درباره آنان تکرار می شود، تا جایی که وقتی دری را به رویشان می گشایند و تعارف می کنند که داخل شوید، جلو نمی روند!» [7]
این تلخکامی و مسخره شدن و تحقیر گشتن، بازتاب رفتار اهانت آمیز و استهزای آنان نسبت به دیگران در دنیاست که بازتاب اخروی آن به این صورت جلوه می کند.
علّت همه زشتی ها به تحقیر و کوچک شمردن دیگری بر می گردد که نادیده گرفتن شأن ایمانی و منزلت انسانی افراد است. فیض کاشانی در ادامه بحث چنین آورده است:
«بعضی ها خودشان را مورد مسخره دیگران قرار می دهند و از اینکه مورد استهزا قرار گیرند، ناراحت نمی شوند ، بلکه خوشحال هم می شوند، چنین استهزایی حرام نیست. استهزای حرام آن است که موجب تحقیر و اذیّت و آزرده شدن کسی شود که مورد توهین قرار می گیرد. و این، گاهی به آن است که به حرف های او (اگر اشتباهی کند) بخندند، یا بر کارهای خطای او ریشخند بزنند، یا مثلاً به دستخط کسی یا به قیافه و اندامش یا نقص عضوش یا عیبی که در بدن دارد، بخندند. چنین خنده ای، داخل در مقوله «سخریّه» می شود که هم حرام است و هم از آن نهی شده است». [8]
 

3. دروغ
دروغ های رسانه ای و مطبوعاتی، یک «آفت اجتماعی» است.
چه بسیار مطبوعاتی که توقیف و تعطیل می شوند، به دلیل آنکه «نشر اکاذیب» کرده اند و چه بسا افرادی تحت تعقیب قرار می گیرند، چون با حرف های بی اساس و دروغ خود به «تشویش اذهان» پرداخته اند.
دروغ مطبوعاتی، نوعی سوء استفاده از اعتماد خوانندگان است. بیان غیر واقعیّات در رسانه ها هم به همان اندازه ناشایست است که بخواهند مردمی را با دروغ، فریب دهند و به بیراهه بکشانند.
به فرموده حضرت رسول (ص): «کَبُرَتْ خیانَةً أنْ تُحدِّث أخاک حدیثاً هُوَ لک مُصدِّقٌ و انتَ لَهُ بِهِ کاذِبٌ؛ [9] خیانتی بزرگ است که به برادرت سخنی بگویی که او تو را باور دارد و صادق می پندارد، ولی تو به او دروغ بگویی».
مرحوم فیض کاشانی در این موضوع هم، ضمن نقل احادیث متعدد از پیامبر خدا (ص) و پیشوایان دیگر، [10] از ناپسندی دروغ در گفتار و خبر دادن ها، همچنین قسم های دروغ در داد و ستد و شهادت دادن و ... سخن می گوید و حدیثی می آورد که: «مؤمن شاید زنا کند، ولی دروغ نمی گوید». که این حدیث، بیانگر تباین اساسی دروغ گویی با ایمان است.
حتی برخی دروغ هایی به شوخی بیان می کنند و قصدشان طنز و تفریح است، که آنان هم طعم ایمان را نچشیده اند. از پیامبر اعظم (ص) چنین روایت شده است:
«وَیلٌ للِذّی یُحدِّثُ فیکذِبُ لِیَضْحَکَ بِه القومُ، ویلٌ لَهُ، ویلٌ لَهُ؛ [11] وای به حال کسی که دروغ می گوید تا مردم بخندند، وای بر او، وای بر او!»
در تاریخ، بسیار کسانی بوده اند که «جعل حدیث» می کردند و در مقابل ساختن حدیث و نقل آن، پول می گرفتند که از آنان به عنوان «بازرگانان حدیث» یاد می شود. در احادیث متعددی هم پیامبر خدا (ص) خبر داده از کسانی که بر آن حضرت دروغ خواهند بست و آنان را لعنت کرده است.
مشابه این موضوع، نقل و پخش و چاپ اخبار و گزارش های دروغ و بی اساسی است که ذهنیّت جامعه را تحت تأثیر قرار می دهد و موجی از تردید و بدبینی پدید می آورد و «تکذیبیّه» های بعدی هم نمی تواند آثار سوء آن را از اذهان بزداید.
برخی رسانه ها در «منبع خبری» خود دقت نمی کنند و از هر سایت و خبرگزاری و منبعی نقل قول می کنند و بسیاری از مطالب تأیید نشده و بی اساس را به «افراد موثّق» و «منبع مطمئن» و «محافل آگاه» نسبت می دهند و به دروغ پراکنی می پردازند و سلامت روانی جامعه را به هم می زنند.
نقل شده است: اگر پیامبر از دروغ یکی از اصحابش مطلع می شد، خاطره آن دروغ هرگز از ذهن و دل آن حضرت نمی رفت، تا آنکه مطمئن شود آن شخص به درگاه الهی توبه کرده است. [12]
و این، برای اصحاب رسانه و مطبوعات و خبرگزاری ها درس عبرتی است تا هم در نقل خبرها به صحّت و امانت و دقت «منبع» اطمینان پیدا کنند، و هم اگر از کسی یا منبعی دروغی شنیدند و مخابره کردند یا منتشر ساختند و بعداً کذب آن را فهمیدند، آن منبع را «تحریم خبری» کنند و به مطالبش اعتماد نکنند، تا توبه و درست کاری و اصلاح شدن آن برایشان ثابت شود.
مرحوم فیض، سپس به بحث از مواردی که بنا به مصالحی «دروغ گفتن» جایز است می پردازد، همچون آشتی دادن میان دو نفری که اختلاف دارند، یا دروغی که در میدان نبرد و در مقابله با دشمن به عنوان «فریب دشمن» و «جنگ روانی» گفته می شود، که البته آن هم به قصد دفاع از جان و مال و نوامیس مسلمانان در برابر تعرض دشمنان و کافران مهاجم و ضربه زدن به جبهه باطل است. در نهایت، می فرماید: «چون گاهی تشخیص موارد جواز دروغ دشوار است، سزاوار است که انسان تا می تواند و راه گریزی دارد، از دروغ بپرهیزد». سپس موارد «توریه» را هم مورد بحث قرار می دهد که برای رفع شرایطی که انسان در محذور قرار می گیرد و «راست گفتن» عوارض تحمل ناپذیری دارد، حرف را به گونه ای دیگر بیان کند که محملی بر راست بودن هم داشته باشد.
سعدی در گلستان گوید:
«دروغ مصلحت آمیز، به ز راستِ فتنه انگیز».
و نیز گفته اند:
«جز راست نباید گفت، هر راست نشاید گفت».
دروغ هایی را هم که جنبه «مبالغه» ای دارد، از موارد دروغ حرام مستثنا می داند؛ مثل آنکه شخصی می گوید: «صد بار به تو گفتم...» که ممکن است 5 6 بار بیشتر نگفته باشد؛ چون مقصود ، واقعاً عدد صدبار نیست، بلکه بیان کثرت است و مبالغه.
در مواردی هم که کسی از روی تعارفات معمول، دروغ می گوید، آن هم ناپسند است؛ مثل آنکه به چیزی علاقه دارد ولی چون به او تعارف می کنند، می گوید: میل ندارم. از «اسماء» نقل شده: شبی که عایشه را هنگام عروسی به خانه پیامبر می بردیم و زنانی هم همراه ما بودند، در خانه جز مقداری شیر نداشتیم. جامی از شیر پر کردیم. پیامبر خدا قسمتی از آن را نوشید و بقیه را به همسرش تعارف کرد. او خجالت کشید و نگرفت. گفتم: دست پیامبر را ردّ مکن، بگیر. او هم شرمگینانه گرفت و کمی نوشید، سپس پیامبر به او گفت: به همراهانت هم بده. آن زنان همراه گفتند: «میل نداریم». پیامبر فرمود: «هم گرسنگی، هم دروغ؟». [گرسنگی و دروغ را با هم نیامیزید.] گفتم: یا رسول الله! اگر یکی از ما به چیزی میل داشته باشد و بگوید میل و اشتها ندارم، آیا دروغ حساب می شود؟ فرمود: «دروغ، ثبت می شود، حتی اگر «دروغ کوچک» باشد». [13]
داستان «چوپان دروغگو» را بسیاری در کتاب های درسی خود خوانده اند. پیامد دروغ، سلب اعتماد از دروغگوست، چه فرد باشد چه یک مؤسسه، یا رسانه.
آنان که در پی «جلب اعتماد عمومی» اند، باید بدانند که این منظور، با تبلیغات و شعار حاصل نمی شود. مخاطبان رسانه ها و احزاب و جراید باید «صداقت» ببینند، تا اعتمادشان جلب شود.
 

4. دو زبانه بودن
از جلوه های برونی نفاق، آن است که کسی گفتار و کردارش، یا ظاهر و باطنش، یا حرف هایش در برابر مخاطبان مختلف یا شرایط متغیّر، دگرگون باشد و با هر کس طبق دلخواه و پسند او حرف بزند. در روایات اسلامی از چنین اشخاصی با عنوان «ذووجهین» و «ذولسانین» یاد شده است.
رسول خدا (ص) فرموده است:
«از بدترین بندگان خدا در قیامت، کسانی را خواهید یافت که دو چهره بوده اند، با این گروه حرفی می زنند و با آن گروه حرفی دیگر، یا با این گروه با چهره و رویی مواجه می شوند و با گروه دیگر با چهره دیگر».
فیض کاشانی از سخن چنین اشخاصی به عنوان یکی از «آفت های زبان» یاد کرده است [14] و احادیثی را از طریق شیعه و اهل سنّت آورده است که این حدیث، یکی از آن هاست:
خداوند به حضرت عیسی (ع) چنین موعظه فرمود:
«لِیَکُنْ لسانُکَ فی السِرِّ وَ العلانیةِ واحِداً و کذلک قَلبُک... [15]؛ زبان و قلبت، در نهان و آشکار، یکی باشد. تو را از خودت برحذر می دارم. خودت از خودت آگاه تری. دو زبان در یک دهان نمی گنجد، همچنان که دو شمشیر در یک غلاف!»
به قول روانشاد سید حسن حسینی:
«رفیق ناخالص آن است که در حضور ، دست تو را می بوسد، و در غیاب، پایت را گاز می گیرد». [16]
به یکی از صحابه پیامبر گفته شد: ما به حضور فرمانروایان مان می رسیم و پیش آنان حرف هایی می زنیم و چون بیرون می آییم، حرف های دیگری می زنیم. گفت: ما در زمان رسول خدا (ص) این را «نفاق» می شمردیم. [17]
گاهی «تجلیل ظاهری» می شود، ولی پشت سر «تخریب» صورت می گیرد.
گاهی «پشت صحنه» های خبرها با آنچه برای عموم گفته می شود، متفاوت است و در «تحلیل خبری»، قضایایی افشا می شود که به مردم گفته نمی شود، یا طور دیگری بیان می گردد.
گاهی گزارش های خبری، «این سو» و «آن سو» دارد و کسانی «مو» می بینند و کسانی «پیچش مو» و برخی «ابرو» و برخی دیگر «اشارت های ابرو».

آن روز که پشت پرده افشا گردد
سیمای گریم کرده رسوا گردد
تزویر و ریا نمایش ننگینی است
زشت است، اگر چه خوب اجرا گردد

و آیا جز این است که «دو زبانه» و «دوچهره» بودن، اجرای نوعی «نفاق رفتاری و گفتاری» است؟
به هر حال، گفتنی درباره آفات زبان، به ویژه در قالب های جدید آن بسیار است. شایعه پراکنی هم یکی از آنها است.
زبان شایعه پراکنی نیز گاهی «تلفن همراه» است و روش آن، ارسال پیامک».
امید است با شناخت این آفت ها، زبان و بیان خویش را کنترل کنیم و خود و جامعه را از عوارض و پیامدهای آن، مصون داریم.
پایان سخن را این دعا قرار می دهیم:
«خدایا! خودنویس های ما را، آنی به خودشان وامگذار.
خدایا! عاقبتِ آفرینش های ادبی ما را، ختم به خیر بگردان.
خدایا! ولایت اهل بیت را، اوّل فهرستِ نوشته های ما قرار بده.
خدایا! قلم های ما را، مأموم (ن وَ الْقَلَمِ) بگردان.
خدایا! ما را از شیعیان این انقلاب قرار بده...». [18] آمین!

----------------------------------
پی نوشت ها :

1 . محجّة البیضاء، فیض کاشانی، ج5، ص190 تا 288، چاپ انتشارات اسلامی، جامعه مدرسین.
2 . این موضوع، تحت عنوان آفت هفتم در ص215 آمده است.
3 . همان، ص217.
4 . همان، ص218.
5 . این بحث، تحت عنوان آفت یازدهم (السخریة والاستهزاء) در ص 236 آمده است.
6 . حجرات / 11.
7 . محجّة البیضاء، ج5، ص236.
8 . همان، ص237.
9 . همان، ص239، به نقل از صحیح بخاری.
10 . همان، ص239 به عنوان آفت چهاردهم، (الکذب فی القول و الیمین).
11 . همان، ص240، به نقل از سنن ابی داود.
12 . همان ،ص243.
13 . همان، ص250.
14 . همان، ص280، آفت هفدهم (کلام ذی اللّسانین).
15 . همان، ص281.
16 . براده ها، سید حسن حسینی، ص88.
17 . محجّة البیضاء، ج5، ص282.
18 . منظومه هشت ساله (صدرا ریحانه)، ص17.