خدا در عرفان عرفه

اشاره

آنچه در این مقاله و مقالات بعد با عنوان «عرفان عرفه» می آید، قطراتی است از دریای بی کران معارف الهی که از زبان اولیای خدا جاری شده است. انسان وقتی به نیایش های ائمه اطهار علیهم السلام رجوع می کند، خود را در کنار اقیانوسی بی کران می بیند. میل به شنا در این اقیانوس از یک سوی، بی پایانی آن از سوی دیگر، آدمی را حیران می سازد.
  زیرا:
  نیایش انسان های کامل جوشش عشق ناب است که موجب گشایش نطق بلبل طبع عاشقی در حضور معشوق می شود. در واقع معشوق از زبان عاشق حرف می زند و دریای ساکن و ساکت وی را به جوش و خروش می آورد.
 
حدیث دلبردگی و سر سپردگی قدیمی ترین قصه پر غصه تاریخ انسانی است. هر نیایشی به نوعی تقریر قصه دلبردگی و دلدادگی است. مناجات روز عرفه از حضرت سیدالشهدا و حضرت سیدالساجدین علیهماالسلام از آن جمله است. پدر و پسر عاشق یک معشوق اند و ساجد یک مسجود و عابد یک معبود. صدا و ندایی که از نای این ناموران به گوش رسد، صاحب گوش را از هوش برد و محو او کند.
پسر شرح دعای پدر می دهد. پدر سرّ الست از سینه به در می کند و سینه در مقابل غیر حق سپر می کند.
ما نیز که دستی از دور به آتش داریم، نهال عشق آنان در صحرای دل کاریم و به عشق آنان نازیم؛ زیرا که:
 
آنچه از خودشان یاد گیریم در طبق اخلاص ریزیم و تا نمیریم، چشم از کریمان برنگیریم.
مقالات عرفان عرفه، تفسیر موضوعیِ دعای عرفه امام حسین و امام زین العابدین علیهماالسلام است، که تقدیم اهل معنی می شود.
این مقالات پیرو مقالات سال های گذشته است که با عنوان «اسرار و عرفان حج» آوردیم.
لازم می دانم که از جناب حجت الاسلام و المسلمین آقای سید علی قاضی عسکر تشکر و قدردانی کنم که با تشویق و پی گیری خود، ما را به تقریر این مطالب واداشتند.

امام حسین علیه السلام

«اَلْحَمْد لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَدا فَیَکون مَوْروثا و لَمْ یَکنْ لَه شَرِیکٌ فِی ملْکِهِ فَیضَادَّه فِیمَا ابْتَدَع و لا وَلِیٌّ مِن الذّلِّ فَیرْفِدَه فِیمَا صَنَع فَسبْحَانَه سبْحَانَه لَوْ کَان فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلاّ اللَّه لَفَسَدَتَا و تَفَطَّرَتَا سبْحَان اللَّهِ الْوَاحِدِ الاْءَحَدِ الصَّمَدِ الَّذِی لَمْ یَلِدْ و لَمْ یولَدْ و لَمْ یَکنْ لَه کفوا أَحَدٌ لَیْس دونَک ظَهِیرٌ و لا فَوْقَک قَدِیرٌ و أَنْت الْعَلِیّ الْکَبِیر یَا مطْلِق الْمکَبَّلِ الاْءَسِیرِ یَا رَازِق الطِّفْلِ الصَّغِیرِ یَا عِصْمَة الْخَائِفِ الْمسْتَجِیرِ یَا مَنْ لا شَرِیک لَه و لا وَزِیرَ».
سپاس مخصوص خداوندی است که فرزندی برنگزید تا وارث وی شود و شریکی در سلطنت ندارد تا با وی به ضدّیت برخیزد و به معاون و کمکی در آفرینش نیاز ندارد. پاک پروردگاری که پاک است از این که جز او خدایی باشد که اگر چنین بود زمین و آسمان فاسد شده، از هم می گسست پاک پروردگاری که یکتای یکتا و صمد است. خدایی که نه زاده است و نه می زاید و کسی همانند او نیست.
و نه جز تو پشتیبانی هست و نه بالاتر از تو قدرتمندی، و تنها تو بلندمرتبه و بزرگی. ای که نه شریکی داری و نه وزیری.»

امام حسین علیه السلام
«أَنْت اللَّه لا إِلَه اِلاّ أَنْتَ، الاْءَحَد الْمتَوَحِّد الْفَرْد الْمتَفَرِّد.
أَنْت اللَّه لا إِلَه اِلاّ أَنْتَ، الْکَرِیم الْمتَکَرِّم، الْعَظِیم الْمتَعَظِّم، الْکَبِیر الْمتَکَبِّر....
أَنْت اللَّه لا إِلَه اِلاّ أَنْتَ... الدَّائِم الاْءَدْوَم.
أَنْت اللَّه لا إِلَه اِلاّ أَنْتَ، الاْءَوَّل قَبْل کلِّ أَحَدٍ، و الاْآخِر بَعْد کلِّ عَدَدٍ.
أَنْت اللَّه لا إِلَه اِلاّ أَنْتَ، الدَّانِی فِی علوِّهِ، و الْعَالِی فِی دنوِّهِ.
أَنْت الَّذِی لَمْ یعِنْک عَلَی خَلْقِک شَرِیکٌ، و لَمْ یوَازِرْک فِی أَمْرِک وَزِیرٌ، و لَمْ یَکنْ لَک مشَاهِدٌ و لا نَظِیرٌ.
أَنْت الَّذِی لا تحَدّ فَتَکون مَحْدوداً، و لَمْ تمَثَّلْ فَتَکون مَوْجوداً، و لَمْ تَلِدْ فَتَکون مَوْلوداً.
أَنْت الَّذِی لا ضِدّ مَعَک فَیعَانِدَکَ، و لا عِدْل لَک فَیکَاثِرَکَ، و لا نِدّ لَک فَیعَارِضَکَ...
فَقَدْ قَدَّمْت تَوْحِیدَک و نَفْی الاْءَضْدَادِ و الاْءَنْدَادِ و الاْءَشْبَاهِ عَنْکَ».
تویی خدا، جز تو خدایی نیست. یکتای بی همتا، تنهای بی مانند.
تویی خدا، جز تو خدایی نیست. بخشنده بی همانند و عظیم بی مانند. بزرگ و بزرگوار.
تویی خدا، جز تو خدایی نیست. دائم و همیشگی. اول هر کس و آخر هر چیز.
تویی خدا و جز تو خدایی نیست. پایین ترین چیز در عین بلندی و عالی ترین چیز در عین نزدیکی.
تو آنی که کس را در آفرینش به یاری نخوانی و کسی را درکارهایت لایق مشورت و همیاری ندانی. نگاهدار و نظیر نداری.
تویی خدا که در حدود نگنجی تا محدود شوی. مثل نداری تا موجود گردی. زاده نشوی تا مولود شوی. تو آنی که نه ضدی داری تا با تو دشمنی کند و نه همتا که انبازی نماید و نه بدیل داری که با تو به مبارزه برخیزد. پس من، توحیدت را با نفی اضداد و انداد و اشباهت به پیشگاهت عرضه می کنم.
خداوند رکن اصلی همه نیایش ها، به ویژه نیایش های اولیای الهی است؛ زیرا دعا مولود رابطه انسان با خداوند است و بدین جهت در اول و آخر و وسط هر مناجاتی مطرح می گردد.
شناخت انسان نیایشگر از خود و خدایی که وی را آفریده است و معرفت آدمی به صفات کمالیه و جمالیه و شوق و اشتیاق جهت رسیدن به این معدن عظمت از طرفی، و احساس احتیاج به این مبدأ اعلی و احساس قصور و تقصیر انسان در راستای تکالیف انسانی خود از طرفی دیگر، موجب فوران آتشفشان دل را قالب ادعیه و نیایش های عرفانی شده است.
انسان نیایشگر، خدا را آن چنان که می یابد می ستاید و آن چنان وی را سجود می کند که شهود می کند. بنابراین معرفتِ داعی هر قدر قوی تر و جامع تر باشد، مضامین دعای او به همان مقدار عالی تر می گردد. از آنجایی که معرفت انسان های کامل، کاملترین معرفت است. لذا مناجاتشان نیز کاملترین مناجات خواهد بود.
تنوّع جهات در ادعیه حضرات معصوم علیهم السلام بدین جهت است؛ زیرا آنان حضرت احدیت را از جهات و ابعاد گوناگون ادراک کرده و با او به راز و نیاز می پردازند.
در این مقال به نمونه هایی از آن جهات گوناگون به قدر امکان اشاره می کنیم:

1. توحید باری تعالی (1)

مراد از توحید، یکتا دانستن خداوند است و منظور از یکتایی آن است که آدمی خداوند را به صفاتی متصف بداند که مخصوص وی بوده و برای غیر خدا جایز نباشد.
امام سجاد علیه السلام از این حالت با عبارت های: «الاْءَحَد الْمتَوَحِّد» و «الْفَرْد الْمتَفَرِّد» تعبیر می کند.
یعنی خداوند واحدی است که وحدانیّتش مخصوص او است و هیچ واحدی از چنین وحدانیتی برخوردار نیست.
فردیّت خداوند سبحان، مخصوص اوست و هیچ فرد دیگری از چنین تفرّدی بهره مند نیست.
در غیر خداوند، هر چیزی که یکی است برایش دویی متصور است و هیچ واحدی بدون ثانی نیست، اما خداوند سبحان احدی است که ثانی ندارد؛ یعنی یکتای همه است که هیچ تایی ندارد. از این، رو خودش را در قرآن کریم چنین توصیف می کند:
قلْ هو اللّه  أَحَدٌ * اللّه الصَّمَد * لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یولَدْ * وَلَمْ یَکنْ لَه کفوا أَحَدٌ . (2)
بگو تنها خداوند یکی است و بی نیاز است، که نه زاید و نه زاییده شود و احدی مانند او نیست.
 
احدیت در کلام امام حسین علیه السلام چنین بیان می شود:
«الْحَمْد لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَدا و لَمْ یَکنْ لَه شَرِیکٌ... الْوَاحِدِ الاْءَحَدِ الصَّمَدِ الَّذِی لَمْ یَلِدْ و لَمْ یولَدْ و لَمْ یَکنْ لَه کفوا أَحَدٌ».
«حمد مخصوص آن خداوندی است که فرزندی برنگرفت و شریکی ندارد... خدای واحد و احد و صمدی که نه زاید و نه زاده شود و کسی مانند او نیست.»
امام سجاد علیه السلام نیز به خدا عرض می کند:
«أَنْت اللَّه لا إِلَه اِلاّ أَنْتَ، الاْءَحَد الْمتَوَحِّد الْفَرْد الْمتَفَرِّد الاْءَوَّل قَبْل کلِّ أَحَدٍ، و الاْآخِر بَعْد کلِّ عَدَدٍ».
«تو آن خدایی که جز تو خدای دیگری نیست. خداوند، احدی است که احدیتش مخصوص اوست. خدای فردی که فردیتش جز در او یافت نشود. اوّلی که قبل از هر احدی و آخری که بعد از هر عددی است.»
دلایل توحید

الف: بی نهایت و بی حد بودن خدا
یکی از دلایل توحید و وحدانیت باری تعالی، بی حد و بی نهایت بودن او است.
از آنجا که حضرت حق، وجود محض است و اقتضای ذاتی وجود محض، بی نهایت بودنِ اوست؛ زیرا عدم که تنها نقیض وجود است در ذات وجود راه ندارد تا بتواند آن را محدود سازد و از طرفی چون ذات باری تعالی به جهت صرف الوجود بودن ماهیت ندارد، [که ماهیات، حدود و رسومِ وجودند] لذا وجود وی بی حد و نهایت می گردد. از این رو امام سجاد علیه السلام عرض می کند:
«أَنْت الَّذِی لا تحَدّ فَتَکون مَحْدوداً».
«تو آن خدایی هستی که حدی نداری تا بدان جهت محدود گردی.»
لازمه بی حد و نهایت بودن خداوند واحد بودن او است؛ زیرا اقتضای بی نهایت واقعی، وحدت واقعی است که با دوگانگی و اثنینیّت سازگار نیست. چون لازمه عقلی وجود دو موجودِ بی نهایت، محدود گشتن هر دو می باشد. محدود بودن نیز لازمه ماهیت داشتن و لازمه ماهیت، مرکب بودن و لازمه ترکیب احتیاج به اعضای ترکیبی است. که احتیاج با خداوند نمی سازد؛ زیرا خداوند باید غنی علی الاطلاق باشد.
در قرآن کریم این مطلب با تعابیر گوناگون آمده است:
فَأَیْنَمَا توَلّوا فَثَمّ وَجْه اللّه ِ ؛ (4) «هر طرف که روی گردانید؛ با خدا روبرویید و خدا همانجا است.»
وَهو الَّذِی فِی السَّمَاءِ إِلَهٌ و فِی الاْءَرْضِ إِلَهٌ ؛ (5) «اوست که در آسمان خدا و در زمین نیز خدا است.»
هو الاْءَوَّل وَالاْآخِر وَالظَّاهِر وَالْبَاطِن وَهو بِکلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ؛ (6) «اوست که اول است و آخر، ظاهر است و باطن. و با شماست هر جا که باشید.»
بی نهایت و بی حد بودن خداوند باعث شده است که وجود اقدس او در همه جا باشد.
 
امام عارفان، حضرت امیر مؤمنان علیه السلام در دعای کمیل عرض می کند: «مَلاَءَتْ [ غَلَبَتْ [ أَرْکَان کلِّ شَیْءٍ»؛ «تار و پود هر چیز را پر کرده است.»
بدین جهت هیچ مکانی خالی از خدا نیست و در عین حال خدا در هیچ مکانی نیست؛ زیرا او برتر از مکان و امکان است. از این رو امام سجاد علیه السلام در دعای عرفه عرضه می دارد: «أَنْت الَّذِی لا یَحْوِیک مَکَانٌ»؛ «تو آن خدایی هستی که هیچ مکانی تو را در بر نگیرد.»
همه جا از او پر است و او خالی از همه جا. مکان و لامکان مخلوق اویند و او خالق همه.
 
ناگفته نماند که اگر در بعضی از بخش های ادعیه ائمه اطهار علیهم السلام مکان به خدا نسبت داده شده است؛ مانند این قسمت از نیایش امام زین العابدین علیه السلام که:
«سبْحَانَک مَا أَجَلّ شَأْنَکَ، و أَسْنَی فِی الاْءَمَاکِنِ مَکَانَکَ».
«پاک پروردگار را! شأن تو چقدر جلیل است و مرتبه ات در میان مراتب، چقدر نورانی است.»
و کلام امیر المؤمنین علیه السلام در دعای کمیل که گفت:
«اَللّهمّ عَظم سلْطانک و عَلا مَکانکَ» ؛ «بار الها ! سلطنت تو عظیم و مکانت تو برتر است.»
و تعبیرهایی مانند آن را باید متناسب با مقام الهی معنی کرد؛ یعنی منظور از مکان در اینجا یا مکانت و مرتبت است که از آن، به درجه و جایگاه تعبیر می کنند، در این صورت نمی توان مکان را به معنای جایی مادی و محسوس معنی کرد که شأن خداوند سبحان اجلّ از مکان بوده است. همانطور که مفسّران گرانقدر «استوی» در الرَّحْمَن عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوَی (9) رابه معنای تسلط و فرمانروایی آورده اند نه به معنای رکوب و نشستن.
محیی الدین عربی در این باره می گوید: انسان دو نوع علوّ دارد. علوّ مکانی و علو مکانتی، خداوند در یکی از آنها با ما شریک است که همان علوّ مکانتی است و مبرّا از علو مکانی است؛ سَبِّحْ اسْم رَبِّک الاْءَعْلَی ؛ (10) «روشن است که در این آیه، مراد از علوّ، علو مکانتی است» . (11)
گواه صدق این مدّعی کلام امام زین العابدین علیه السلام در دعای عرفه است که عرضه می دارد:
«و تَوَلَّنِی بِمَا تَتَوَلَّی بِهِ أَهْل طَاعَتِک و الزّلْفَی لَدَیْک و الْمَکَانَةِ مِنْکَ».
«و ولیّ من باش آن گونه که ولیّ بندگان فرمان برداری، و آنان را به دوستی خود برگزیده ای و منزلت و مکانت داده ای.»
احتمال دیگر این است که مراد از مکان، همان مکان مادی و جایی خاص باشد. در این صورت نسبت دادن آن مکان به خداوند، نسبت اشراقی، حبّی و ملکی خواهد بود؛ یعنی مکانی که متعلق به خدا بوده و خدا بدان محل عنایت مخصوص دارد؛ مانند «بیت اللّه الحرام».
خانه ای را به خدا نسبت می دهیم، در حالی که می دانیم خداوند بی نیاز از خانه و کاشانه بوده و بلکه خالق آن است. این نسبت، نسبتِ ارزشی و حبّی است؛ یعنی خداوند این مکان را بیشتر از سایر مکان ها دوست دارد و ارزش این مکان بیش از مکان های دیگر است.
از طرفی، چون همه مکان ها متعلق به خداوند است، پس می توان هر مکانی را به خدا نسبت داد و گفت: مکانِ خدا؛ به این معنی که مال خدا است و جز خداوند مالکی ندارد.
خلاصه کلام این که: عبارت مکان در نیایش ها یا به معنای مکانت است و یا به معنای مکانی که متعلق به خداوند است؛ زیرا مکان و لامکان هر دو مخلوقند و مرزوق و خدای را نسزد که محاط در مخلوق خود باشد. بلکه او در زمین و آسمان، خداست. وَهو الَّذِی فِی السَّمَاءِ إِلَهٌ و فِی الاْءَرْضِ إِلَهٌ . (12)
 
عرفا با توجه به آیات قرآنی و نیایش های عرفانیِ اولیای الهی، طبق ذوق و کشف و شهود خود عباراتی را در ترجمه مضامین نصوص دینی بیان کرده اند.

امام خمینی قدس سره
 
بابا طاهر
 
عطار نیشابوری
 
در منطق الطیر می گوید:
 
با توجه به همین بی نهایت بودن وجود محض است که عطار می گوید:
 
حکما مضمون این شعر را تحت عنوان «بسیط الحقیقة کلّ الأشیاء» بیان کرده اند.
منظور از بسیط الحقیقة، وجود محض است. وجود محض یا «صرف الوجود» آن است که مجرد از ماهیت باشد. چون ماهیت حدود اشیاء است. شی ء بی ماهیت، بی حد و بی نهایت می گردد.
کمال وجود در بی حد و نهایت بودن است. از آنجا که بی حد و نهایت بودن حقیقی، تنها با بی همتایی سازگار است، ضرورتا کمال توحید ملازم آن بوده و موجود کامل واقعی جز یکی نخواهد بود. از این رو، هر موجودی باید کمال وجودی خود را از وجود کامل که همان وجود محض و بی حد و نهایت است دریافت کند؛ زیرا غیر از او هر چه هست ناقص است و معلول یک علّت تامه کامل، که هر موجودی هر چه دارد از اوست. همه محتاج او و سائلِ درگاه اویند.
أَنْتمْ الْفقَرَاء إِلَی اللّه ِ وَاللّه  هو الْغَنِیّ الْحَمِید ؛ (15) «شما فقیران به سوی خدایید و تنها خدا غنیّ پسندیده است.»
یَسْأَله مَنْ فِی السَّمَوَاتِ وَالاْءَرْضِ کلّ یَوْمٍ هو فِی شَأْنٍ ؛ (16) «هر چه در آسمان و زمین است، از خدا می خواهند و خدا هر روز در کار جدیدی است.»
مرحوم علامه طباطبایی در این باره می گوید:
«... و قد تبیّن بما تقدّم أنّ الواجب لذاته تمام کلّ شی ء. و هذا هو المراد بقولهم بسیط الحقیقة کلّ الأشیاء» . (17)
«از آنچه گفته شد، روشن گشت که واجب بالذات تمام همه چیز بوده و مراد حکما از این عبارت که بسیط حقیقی همه اشیاء است همین مطلب می باشد.»
مرحوم ملاّ صدرا نیز می گوید:
«یقینا بسیط الحقیقه، همه اشیاء وجودی است. مگر آنچه به نقایص و نیستی ها تعلّق دارد. واجب تعالی که بسیط الحقیقه است، از هر حیث واحد است. پس او همه وجود است همان طور که تمامش وجود محض است.»
سپس در جایی دیگر و در ادامه بحث می گوید:
همان گونه که وجود یک حقیقت واحد است که در همه موجودات به تشکیک و اختلاف در کمال و نقص، سریان دارد؛ همچنین صفات حقیقی این وجود که همان علم و قدرت و اراده و حیات است نیز به همان عنوان سریان دارد؛ به گونه ای که راسخین در علم می دانند. بنابراین، حتی جمادات نیز زنده و عالم و ناطق اند که تسبیح خدا را به جا می آورند و به خالق خود علم دارند.» (18)

ب : ضد نداشتن خدا
یکی دیگر از دلایل وحدانیت خداوند سبحان، ضد نداشتن او است. هر چیزی جز ذات باری تعالی یا در برون ضدّی دارد یا در درون. چون خدا ضدّی ندارد پس بی نهایت است. که اگر ضدّی داشت با او به معارضه و مبارزه پرداخته و دولت و سلطنت خدا را محدود می نمود.
شایدبتوان گفت چون خدا بی نهایت است، واحد است ووحدانیّت بامثل وضد داشتن نمی سازد؛ یعنی می توان ضد نداشتن را دلیل و گواه بی نهایت بودن، و بی حدّ و نهایت بودن وی را دلیل ضد نداشتن خدا دانست که هر دو، دلیل بر توحید باری تعالی است.
امام حسین علیه السلام در دعای عرفه می گوید:
«... و لَمْ یَکنْ لَه شَریکٌ فی ملْکِهِ فَیضادَّه فِیها ابْتَدَعَ».
«و در ملکش شریکی ندارد تا با خدا در آفرینش به معارضه پردازد.»
امام زین العابدین علیه السلام نیز عرضه می دارد:
«أَنْت الَّذِی لا ضِدّ مَعَک فَیعَانِدَکَ، و لا عِدْل لَک فَیکَاثِرَکَ، و لا نِدّ لَک فَیعَارِضَکَ...»
«تو آن خدایی که برایت ضدّی نیست تا به تو انبازی کند. و برابری نداری تا بر تو سرافرازی کند. و همتایی نداری تا با تو به معارضه برخیزد.»
با توجه به این مسائل است که گفته شده، یکی از علل عدم شناخت کامل خداوند، ضد نداشتن اوست؛ زیرا وجود ضد، یکی از راه های شناخت است؛ مثلاً انسان شب را به روز، گرما را به سرما، سیاهی را به سفیدی و... می شناسد، که هر کدام از این اضداد معرّف طرف مقابل خود هستند. بدین لحاظ فلاسفه گفته اند: «تعْرَف الأشیاء بِاَضْدادِها» ؛ «هر چیزی به ضد خود شناخته می شود.»
چون خدا ضدی ندارد. شناخت صحیح و کامل او برای انسان ناممکن است. مولوی در این باره چنین سروده است:
 
قرآن کریم یکی از دلایل توحید را نظم عالم می داند و نظم نشانه بی ضد بودن خالق عالَم است؛ زیرا اگر خداوند ضدّی داشت، با خدا به معارضه پرداخته و نتیجه معارضه دو منشأ قدرت و علّت تامّه بر روی یک معلول، جز فساد و تباهی چیز دیگری نیست. چون فساد و تباهی وجود ندارد، پس ضدی برای ناظم هستی نیست تا علیه وی لشگر انگیزد و نظام وی را به هم ریزد.
لَوْ کان فِیهِما آلِهَةٌ إِلاّ اللّه  لَفَسَدَتا ؛ «اگر در زمین و آسمان خدایانی جز خدای واحد بودند، هر دو به فساد کشیده می شدند.»
امام حسین علیه السلام در دعای عرفه بدین مطلب چنین اشاره می کند:
«فَسبْحانَه سبْحانَه، لَوْ کان فِیهِما آلِهَةً اِلاّ اللّه  لَفَسَدَتا وَتَفَطَّرَتا».
«پاک و منزّه است خدایی که اگر در زمین و آسمان خدایانی بودند، هر آینه نظم آن دو از میان رفته و از هم گسیخته می شد.»
امیر مؤمنان علیه السلام نیز می فرماید:
«فَلَیْس لَه فیما خَلَق ضِدٌّ و لا فِیما مَلَک نِدٌّ وَلَمْ یشْرِک فی ملکِهِ اَحَدٌ». (19)
«در میان آنچه آفریده، ضدّی و در میان آنچه که مالک اوست نظیر و بدیلی نداشته و در ملک خداوندی کسی با او شریک نیست.»

ج: مثل نداشتن خدا
لازمه وحدانیت الهی، بی مثل و مانند بودن اوست. چون مثل ندارد واحد است. بدین جهت جز خداوند سبحان هر موجودی مثل و مانند و به عبارت دیگر زوج دارد. قرآن کریم می فرماید:
وَمِنْ کلِّ الثَّمراتِ جَعَل فِیها زوْجَیْنِ اثْنَیْنِ . (20)
«و از هر میوه ای در میانشان زوج قرار داد.»
وَمِنْ کلِّ شَی ءٍ خَلَقْنا زَوجَیْنِ لَعَلَّکمْ تَذَکَّرون . (21)
«و هر چیزی را زوج آفریدیم، شاید که شما متذکّر گردید.»
سبْحان الَّذی خَلَق الأَزواج کلَّها مِمّا تنْبِت الأَرض وَمِنْ أَنفسِهِمْ وَمِمّا لا یَعْلَمون . (22)
«پاک پروردگاری که همه جفت ها را آفرید از آنچه در زمین می روید و آنچه از خودتان هست و از آنچه که نمی دانید.»
وَخَلَقْناکمْ اَزواجا (23)؛ «و شما را زوج آفریدیم.»
هر زوجی از این ازواج، مثل و مانند زوج خویش است. اما خداوند چون زوج ندارد، مثل نیز ندارد. به همین دلیل لَیْس کَمِثْلِهِ شَی ءٌ . (24) «چیزی همانند او نیست.»
امام حسین علیه السلام در دعای عرفه می فرماید:
«فَلا اِله غَیْره وَلا شَی ء یَعدِله وَلَیْس کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ».
«هیچ خدایی جز او نیست و چیزی معادل وی نبوده و هیچ چیزی به او شبیه نیست.»
چون چیزی مانند خدا نیست، از این رو، رابطه انسان با چیزهای دیگر نباید مانند رابطه او با خدا باشد. وحدانیّت خداوند اقتضا می کند که روابط مخلوقات با او نیز وحدانی باشد.
معنای توحید عبادی در اینجا بهتر ظاهر می شود که آدمی تنها مطیع خدا است و در مقابل وی سر تعظیم فرود می آورد. عشق و عبادت و اطاعت هر خداشناسی باید چون خدا، واحد و یکتا باشد؛ به گونه ای که غیر خدا را از آن مرتبه دور دارد.
 
نه تنها عبادت خداوند منحصر به خدا بوده و غیر او را چنان عبادت نمی کنیم، سؤال از خدا نیز مخصوص بارگاه کبریایی وی است و جز او همه چیز لا شی ء است.
 
بدین جهت امام حسین علیه السلام عرضه می دارد:
«لَیْس کَمِثْلِک مَسْؤولٌ» ؛ «هیچ چیز همانند تو مسؤول نیست.»
آنچه ما از خدا می خواهیم، مخصوص اوست و از غیر خدا آن گونه مسألت نمی کنیم؛ زیرا فقط خداوند است که می توان خیر دنیا و آخرت را از او خواست. فقط اوست که می توان آمرزش گناهان و افزایش حسنات را از وی طلب کرد. اوست که می تواند توفیق عطا کند و حال دعا ببخشد و امکان سؤال دهد، و اوست که هر چه در زمین و آسمان است سائل از وی هستند و او معطیِ همه.
یَسْئَلْه مَنْ فِی السَّمواتِ وَالأَرضِ کلّ یَوْمٍ هو فِی شأْنٍ . (25)
«هر چه در آسمان و زمین است از او سؤال می کنند و او هر روز در کار جدیدی است.»
پس ذات خدا بی مثل است، صفات وی نیز بی مثل است، در معطی بودن و مسؤول بودن هم بی مثل و مانند است.
امام سجاد علیه السلام در دعای عرفه می گوید:
«لَیْس کَمِثْلِهِ شَی ءٌ و لا یَعْزب عَنْه عِلْم شَی ءٍ»؛ «همانندی ندارد و هم از علم او چیزی مخفی نماند.»
«أَنت الَّذی لا تَمدّ فَتَکون مَحْدودا وَلَمْ تمَثَّلْ فَتَکون مَوْجودا».
«تو آن خدایی که حدّ بر نداری تا محدود گردی. و مثل و شبیه نمی گیری تا مخلوق شوی.»
مثل گیری مساوی با مخلوق شدن است که لازمه اش محدود بودن نیز هست. پس بی نهایت بودن خداوند که بیشتر بیان شد، دلیل بر بی مثال بودن او جلّ شأنه بوده و بی مثال بودن دلیل بر واحد بودن اوست.
 
شیخ محمود شبستری می گوید:
 
البته منظور از نفی مِثل و شبیه، نفی تماثل و تشابه تامّه است؛ نه نفی سنخیت تامّه یا نفی تشابه جزئی؛ یعنی مراد این است که «چیزی شبیه خدا نیست»، نه این که «چیزی به خدا شبیه نیست». میان این دو عبارت فرق است. منظور از نفی شبیه، نفی همانند و همتا است، که با این نفی، توحید اثبات می شود. اما منظور از شباهت به خدا، بیان ارتباط خالق و مخلوق، و سنخیّت بین آن دو است. اگر شباهت موجود میان خالق و مخلوق را نفی کنیم در واقع ارتباط خالق و مخلوق را نفی کرده ایم.
خداوند علّت تامّه و هستی بخش و جهان معلول وی است. در حکمت متعالیه این بحث به اثبات رسیده است که معلول شأنی از شؤون علت تامّه خویش است. بحث سنخیّت نیز یکی دیگر از بحث های فلسفی است که در آن ضرورت سنخیّت میان علّت معلول به ثبوت رسیده است. بدین جهت باید تشابهی میان علت و معلول و خالق و مخلوق باشد تا بتوان آن ها را به همدیگر نسبت داد.
عرفا نیز جهان را تجلّی اسماء و صفات الهی می دانند. پس باید بین «مَجْلی» و «متَجَلّی» تشابه و سنخیت باشد. لیکن این تشابه جزئی و ذو مراتب است؛ یعنی هر مخلوقی به اندازه سعه وجودی خود معرّف حضرت حق بوده و عالَم با همه اجزایش شأنی از شؤون بی پایان حضرت احدیت است. و به قول حافظ:
    این مطلب با توجه به آنچه که در حکمت متعالیه ثابت شده است، از وحدت وجود و تشکیک وجود، بهتر درک می شود.
همه موجودات در وجود داشتن به خدا شباهت دارند؛ زیرا خالق و مخلوق هر دو موجودند و شدیدترین نوع ارتباط میان خالق و مخلوق، ارتباط وجودی است.
از آنجا که وجود به همراه خود کمالاتی؛ از قبیل علم و حلم، جمال و کمال و... را دارد، از این رو موجودات به خصوص انسان در این صفات و سایر فیوضات وجودیِ حضرت باری تعالی به وی شباهت دارند.
مسأله مثلیّت که در روایات و ادعیه مأثوره بیان شده به این معنی است که آوردیم.
در روایتی آمده است که خداوند می فرماید: «عَبْدی اَطِعْنی حَتّی اَجْعَلَک مِثْلی» ؛ (28) «بنده من! مرا اطاعت کن تا تو را مانند خود گردانم.» از این رو، عرفا انسان را شبیه ترین موجود به خدا و از میان انسان ها، انسان کامل را اشبه از همه می دانند.
شیخ محمود شبستری می گوید:
 
در روایات مربوط به قرب نوافل و قرب فرایض نیز این مضمون به چشم می خورد که خدا می فرماید:
«بنده من در اثر قرب فرایض به مقامی می رسد که او دست من می شود که با آن کار می کنم و چشم من می شود که با آن می بینم و... و در اثر قرب نوافل به مقامی می رسد که من دست او می شوم که کار می کند و چشم او می شوم که می بیند و گوش او می شوم که می شنود.» (30)
میزان و معیار تشابه به خداوند، تزکیه و تکامل آدمی است. از آنجا که انسان کامل پاک ترین و کامل ترین موجود است، شبیه ترین موجود به خدا نیز خواهد بود.
حضرت استاد علامه حسن حسن زاده آملی دام ظلّه در تفسیر آیه شریفه لَیْس کَمِثْلِهِ شَی ءٌ می فرمود: انسان کامل مثل خداست و چیزی مانند انسان کامل نیست.
با توجه به این توضیحات، خلاصه کلام این می شود که منظور از نفی مثلیّت از خدا، مثلیّت در الوهیت و ربوبیّت است، نه مثلیّت در کمال و جمال؛ زیرا هر کمال و جمالی فیضان جمال و کمال او و قطره ای از دریای بی پایان حضرت اوست.
امام صادق علیه السلام فرمود:
«نَزِّلونا عَنِ الرّبوبیَّةِ فَقولوا فِینا ما شِئْتمْ»؛ «ما اهل بیت را از مرتبه ربوبیّت پایین بیاورید، پس هر چه در علوّ مقام ما می خواهید بگویید.»
زیرا علم و حلم و جمال و کمالشان همه خدایی بوده و خودشان آیینه تمام نمای خدایند. پس جز الوهیّت و ربوبیّت، همه چیزشان از او و شبیه به اوست.
بنابراین، آنچه ممنوع است، تشبیه کلّی است که همان تشبیه در ربوبیّت است، نه تشبیه جزئی که تشبیه در مرآتیّت و صفات و صفا است.
 

-----------------------------------------
پی نوشت ها :

1 . بار توحید هر کسی نکشد
طمع توحید هر خسی نچشد
حدیقه سنایی، ص66
2 . اخلاص، 3 1
3 . حدیقه سنایی، چاپ دانشگاه، ص 64
4 . بقره: 115
5 . زخرف : 84
6 . حدید : 3
7 . دیوان امام خمینی، غزل شماره 4 8 . مثنوی طاقدیس، ملا احمد نراقی، ص 271
9 . طه: 5
10 . اعلی، 1
11 . فصوص الحکم، فص ادریسی.
12 . زخرف : 84
13 . اسرار نامه، ص 2 و 3 14 . اسرار نامه، ص 2
15 . فاطر، 15
16 . رحمن، 29
17 . نهایة الحکمة، چاپ جامعه مدرسین، ص 277
18 . اسفار، چاپ بیروت، ج 6، ص 117 و 110
19 . انبیاء: /2.
20 . رعد: 3.
21 . الذاریات: 49.
22 . یس: 36.
23 . نبأ: 8.
24 . شوری: 11.
25 . الرحمن: 29
26 . منطق الطیر، تصحیح دکتر مشکور، 206 27 . گلشن راز.
28 . حدیث قدسی.
29 . گلشن راز.
30 . اصول کافی، ج 4، ص 53
31 . گلشن راز، شیخ محمود شبستری.