چکیده
دعا در سراسر تمدن انسان و در تمام فرهنگ ها و ادیان وسیله اى براى رهایى از گرفتارى ها، درماندگى ها، تحقق آرزوها و درمان آسیب هاى بدنى و روانى بوده است. در قرآن کریم موارد فراوانى از توسل پیامبران و مردمان به دعا آمده است. در این گزارش با پژوهش در هنگامه هاى دعا در قرآن کریم و توجه به آنچه در هنگامه هاى روان درمانى مى گذرد به پرسشهایى چند پاسخ مى دهیم:
1. آیا مراسم دعا با مراحل روان درمانى مقایسه شدنى است؟ چگونه؟
2. آیا چگونگى و چندى سخن و واژه ها در قرآن کریم با آنچه در روان درمانى به کار مى رود همسانى دارد؟
3. آیا شرایط پذیرش دعا در قرآن کریم، پیام هایى براى افزایش تأثیرپذیرى روان درمانى دارد؟
براى پاسخ به این پرسشها، نخست باید دیدگاه خود را در روان درمانى روشن کنیم و سپس آن را با آنچه که در قرآن کریم درباره دعا آمده است مقایسه و آن گاه نتیجه گیرى کنیم.
مقدمه
این گزارش مى کوشد تا به سه پرسش زیر پاسخ مناسب دهد.
1. آیا مراسم دعا با مراحل روان درمانى مقایسه شدنى است؟ چگونه؟
2. آیا چگونگى و چندى سخن و واژه ها در قرآن کریم با آنچه در روان درمانى به کار مى رود همسانى دارد؟
3. آیا شرایط پذیرش دعا در قرآن کریم، پیام هایى براى افزایش تأثیرپذیرى روان درمانى دارد؟
پرسش اوّل : آیا مراسم دعا با مراحل روان درمانى مقایسه شدنى است؟ چگونه؟
براى ارائه پاسخ مناسب به این پرسش ابتدا از خود مى پرسیم : آیا دعا کردن همان نشانه هایى را دارد که در روان درمانى شناسایى شده است؟
در پاسخ به این سؤال باید نخست روان درمانى و دعا کردن را نشانه یابى کنیم.
دانش روان درمانى : روان درمانى دانشى بالینى است. دانش هاى بالینى در فضاهاى بالینى پیدا مى شوند، سپس گستردگى و ژرفا مى یابند.
فضاى بالینى : هر فضاى بالینى از رویارویى یک انسان با انسان دیگر و یا یک انسان با یک چیز پیدا مى شود. بزرگترین واحد فضاى بالینى را مجتمع بالینى و کوچکترین را هنگامه بالینى مى نامیم.
برخى از ویژگى هاى فضاهاى بالینى عبارت است از :
هر هنگامه دربردارنده نشانه هاى تمام مجتمع است.
در مجتمع ها و هنگامه ها، حالت ها، رفتارها و تلاشهاى انسان در داد و ستدى پویاست.
این رفتارها و حالت ها داراى چهار وضعیت است :
1. حالت ها و رفتارهایى که به دیگران و چیزها نسبت مى دهند (برون فکنی).
2. حالت ها و رفتارهایى که به دیگران و چیزها نشان مى دهند (برون نمایی).
3. حالت ها و رفتارهایى که به خود نسبت مى دهند (درون فکنی).
4. حالت ها و رفتارهایى که در خود نشان مى دهند (درون نمایی).
تلاشها : واژه ها، سخن ها، حرکت ها، حرف ها، نگاه ها، سرودها، آواها، نشستن ها، برخاستن ها، سکوت ها، اشک ها، لبخندها، فریادها، زمزمه ها، آه ها، شتاب ها، کندى ها، تندى ها، نوشتن ها، خواندن ها، زانوزدن ها، خم وراست شدن ها، قربانى کردن ها،... هر یک تلاشى است و هر تلاش هنگامه اى و نمودى از پویایى روان است.
روان : پیدایى روان در حالت ها و رفتارهایى است که با آزادى، آگاهى و خواست باشد : در باهمى، یکسانى و همزمانى این سه است که روان، پویا و آفریننده مى شود.
روان سالم : روان سالم در فردى است که آزادانه، آگاهانه و با خواست خود مى تواند در موقعیت هاى مختلف ابتکار عمل نشان دهد، بن بست هایى را که دارد بگشاید و با فرانگرى به تلاش هاى خود، گستردگى، ژرفا، معنى و جهت بخشد.
روان ناسالم : روان ناسالم نمى تواند با آزادى، آگاهى و خودخواست رفتار کند. در کاربرد هر یک از این توانایى ها در موقعیت هاى مختلف ضعف نشان مى دهد و از خلاقیت باز مى ماند.
درمان : توانمندسازى آزادى، آگاهى و خواست، در درمانجوست تا به یارى آنها بتواند، در بن بست ها، تعارض ها،... ابتکار عمل نشان دهد، آفریننده شود، راهنما، مشاور و مشکل گشاى خود باشد.
درمانگاه : جایگاهى است که مى توان آگاهانه، آزادانه، محرمانه و با خواست خود به آن مراجعه کرد : در آن پناهگاه امن، بدون دخالت و واسطه دیگرى، با درمانگر رابطه برقرار کرد و درمان خواست.
فرانگرى : ناب ترین نشانه روان سالم، توانایى او در فرانگرى است. روان سالم، از درون و برون، به مشاهده تلاش هاى خود در جهان مى پردازد؛ از یک سو خود را در آنچه کرده، مى کند و خواهد کرد و از سویى خود را در جهان و در درگیرى هایش به پرسش مى گذارد و مى کوشد تا براى تلاش هاى خود، گستردگى، ژرفا، معنى و جهتى جاویدان بیابد. روان در آگاهى به خود فرانگر است : کاهش توان فرانگرى، کاهش آگاهى به خود و کاهش سلامت است. روان درمانى با افزایش آگاهى به خود، و توانمندسازى فرانگرى در درمانجو سلامت او را باز مى گرداند.
روان درمانى : دانشى بالینى و هر دانش بالینى مجتمع روان فضاى پویایى است از تلاش هایى که با پشتوانه هاى خاص بروز مى کند، با نظریه هاى معین فرانگرى مى شود و با راهکارهاى مشخص، گستردگى، ژرفا، جهت، معنى و حساسیت پیدا مى کند؛ داده هاى آن در چند وضعیت بسته بندى و برداشت مى شود.
ویژگى هاى روان درمانى و دعا
دیدگاه ها : درمان با دیدگاه خاص درمانگر مانند روانکاوى، انسان گرایى، رفتارگرایى، پدیده گرایى،...) ممکن است انجام گیرد و دعا نیز ممکن است با دیدگاه دینیِ اسلام، مسیحیت، یهود، زرتشتى،... برگزار شود.
خاستگاه ها : خاستگاه و پشتوانه تمام احکام دین از جمله، نماز و دعا در آن است که فرد، عاقل، بالغ و مختار باشد و خدا را محرم اسرار خود و حاضر بداند و این همان است که در درمان از درمانجو انتظار داریم که آزادانه، آگاهانه، خودخواست و محرمانه به درمانگر مراجعه کند.
گستردگى و ژرفا : درمان با فراوانى پرسشها گستردگى پیدا مى کند و با ازدیاد پاسخها ژرفا مى یابد. در دعا نیز هرچه خواست ها و امکان اجابت (پاسخها) بیشتر مى شود، تأثیر آن گسترده تر و ژرفتر است.
فرانگرى : دعاکننده، باور دارد که خداوند ناظر بر تمام اعمال و رفتار اوست. از آنچه بر او گذشته و مى گذرد و خواهد گذشت، آگاه است. با این باور در موضعى فرانگرانه نسبت به ارتباط خود با خدا قرار مى گیرد و قبولى دعاى خویش را روشنتر مى بیند. او آرامش بیشترى دارد، مى داند که خداوند بر خاطرات گذشته او، بر خواسته هاى نگفته او، بر هنگامه هاى پرهیجان و برجسته زندگانى او و بر تغییر حالت ها و رفتار او آگاه است، در درمان نیز تلاش مى شود تا توان درمانجو به فرانگرى در خویشتن، در روابط خود با درمان و درمانگر، یا جهان و انسان هاى دیگر، افزایش یابد.
راهکاریابى : درمانگر براى پاسخ یابى به پرسش ها، راهکارها، روش ها، شیوه ها، ابزارها، مکان ها و زمان هایى را انتخاب یا ابداع مى کند و آنها را انفرادى و یا گروهى به کار مى گیرد، دعاکننده نیز براى استجابت دعا و گرفتن پاسخ، طریقه اى، زمانى و مکانى را انفرادى یا گروهى برمى گزیند.
معنا دهى : درمانجو پاسخ هایى را که از درمانگر گرفته است و آگاهى هایى را که پیدا کرده است در رفتار و تلاشهاى روزانه، هفتگى و ماهانه خود به کار مى برد، گویى داروى سلامتْ بخشى را مصرف مى کند و با کاربرد آنها به روابط، رفتارها و تلاش هاى خود معنا و جهت مى بخشد. دعاکننده نیز روابط، رفتار و تلاش هاى خود را با خواست خداوند مطابق مى سازد و معنا و جهت مى دهد.
دسته بندى و برداشت : تلاش هاى روان درمانى بر حسب دیدگاه هاى روان شناختى، آسیب هاى روانى، روش ها و شیوه هاى درمانى دسته بندى و برداشت مى شود. تلاش هاى دعا، نیز، بر حسب وضع و حال دعاکننده، دیدگاهى که از دین و زندگانى در جهان دارد، دسته بندى مى گردد.
جهت دهى : در روان درمانى با دیدگاه هاى گوناگون به تعادل و کاهش هیجان ها، حل تعارض ها، هماهنگى خواست هاى آزادانه، آگاهانه، آرامش هاى تنى روانى، تنظیم روابط اجتماعى، فعال ساختن تلاش هاى شغلى، علمى و هنرى مى پردازیم. یافته هاى خود را براى نظریه پردازى، آزمون سازى و پیدا کردن دیدگاههاى تازه به کار مى گیریم. در دعا نیز با دیدگاه و باورهایى که از دین و خداوند داریم، براى خود، نزدیکان، همسایگان، برادران، خواهران، ملت ها، جهانیان، گذشتگان، حاضران، آیندگان در روزها، ماه ها و سال ها، سعادت، سلامت و آرامش دو جهان را مى خواهیم. در کمى یا زیادى تأثیر، شرایط، زمان، مکان، مراسم و شیوه هاى دعا نظریه پردازى مى کنیم.
حساسیت بخشى : دعاکننده، در حالت خلوص نزد پروردگار آنچه را در زندگانى، گذشته و آینده مى اندیشیده و تجربه کرده، آزادانه بیان مى کند، خواست هایى را که نگفته در قالب پرهیجان ترین واژه ها به زبان مى آورد و فرانگرانه به چگونگى بودن، تغییر حالت ها و رفتارهاى خود در محضر پروردگار توجه مى کند.
در روان درمانى براى بالابردن اثر درمان، روشن ساختن زمینه هاى حساس سالم یا بیمار فرد، و افزایش توان فرانگرى، از درمانجو خواسته مى شود تا خاطره ها و حوادث زندگى را، آزادانه تداعى کند، آنچه را که مى خواسته و نگفته است بازگوید، پرهیجان ترین حوادث و خاطره هایى را که دارد روشن و متمایز سازد و به تغییراتى که در حالت ها و رفتارهایش در هر نشست درمانى پیدا شده است بیندیشد.
پرسش دوّم : آیا چگونگى و چندى سخن و واژه ها در قرآن کریم با آنچه در روان درمانى به کار مى رود همسانى دارد؟
هر واژه یا سخن، هنگامه اى و تلاشى در مجتمع میان درمانجو و درمانگر است. به درمانگر امکان مى دهد تا با طرح پرسش هایى مانند: (منظورت چیست؟ با چه احساس و حالتى همراه است؟ در چه وضعیتى است؟...) درمانجو را به برون فکنى، برون نمایى، درون فکنى، درون نماییِ حالت ها و رفتارهایش وا دارد. واژه ها و سخن ها، در قالب پرسش ها و پاسخ ها، وقتى درمان کننده است که ویژگى هاى زیر را داشته باشد :
1. واژه ها ساده، روشن و متمایز باشد.
2. معناى هر واژه با یک یا چند واژه شناسایى شود.
3. سخن کوتاه و با فعل گفته شود.
4. سخن با قید تأکید، اجبار و زور (مانند : باید، حتما، مى بایست) همراه نباشد.
5 . سخن با خواست، آگاهى و آزادى مُراجع گفته شود.
6 . در پرسش ها و پاسخ ها از کلیت و ابهام سخن کاسته گردد و به جزئى و محسوس بودن نزدیک گردد.
7. واژه ها از میان گفته ها، افکار، ارزش ها و عادت هاى مُراجع انتخاب شود و پرداخته خود او باشد.
8 . سخن ها و واژه ها در یک یا چند نظرگاه معین معنادار شود و جهت پیدا کند.
9. سخن ها و واژه ها با حالتها و رفتارهاى بدنى هیجانى همراه شود.
10. سخن ها احساس و بار هیجانى مناسب داشته باشد (آهنگ و طنین دار باشد).
11. سخن ها و واژه ها، سکوت و شروع، بلندى و کوتاهى دورى و نزدیکى مناسب داشته باشد.
12. نشانه هاى هر واژه در رفتارها و حالت هاى مُراجع مشاهده شدنى و به پرسش گذاشتنى باشد.
13. منظور از هر واژه را از مراجع بخواهیم تا از کلى و مبهم به جزئى و روشن برسد.
14. گزینه هاى پژوهشى، تشخیصى و درمانى را از میان سخن هاى درمانجو انتخاب و همان ها را در پرسش ها، پاسخ ها و گزارشنامه ها به کار ببریم.
آیات دعا
نخست آیاتى چند از قرآن کریم را مى آوریم آن گاه برداشت هاى خود را روشن مى سازیم.
1. «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِى عَنِّى فَإِنِّى قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِى إِذَا دَعَانِى فَلْیَسْتَجِیبُوا لِى وَلْیُؤْمِنُوا بِى لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ» (بقره، آیه 183).
2. «ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعا وَخُفْیَةً إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ» (اعراف، آیه 54).
3. «قُلْ أَمَرَ رَبِّى بِالْقِسْطِ وَأَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ کَمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ» (اعراف، آیه 28).
4. «فَدَعَا رَبَّهُ أَنِّى مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ» (القمر، آیه 11).
5 . «رَبِّ اغْفِرْ لِى وَلِوَالِدَیَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَیْتِى مُؤْمِنا وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَلاَ تَزِدْ الظَّالِمِینَ إِلاَّ تَبَارا» (نوح، آیه 30).
6. «قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِى وَهَبْ لِى مُلْکا لاَ یَنْبَغِى لاَِحَدٍ مِنْ بَعْدِى إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ» (ص،آیه35).
7. «هُنَالِکَ دَعَا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِى مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ» (سوره آل عمران، آیه 34).
8 . «لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَالَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لاَ یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ ءٍ» (الرعد، آیه 16).
برداشت از واژه ها و سخن هاى دعا در قرآن کریم
1. واژه ها و سخن در دعاهاى مستجاب شده، ساده، محسوس، کوتاه، بدون ابهام است؛ «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ» (سوره حمد، آیه 6).
دعاى زکریا : «رَبِّ هَبْ لِى مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً» (آل عمران، آیه 34).
دعاى سلیمان : «قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِى وَهَبْ لِى مُلْکا لاَ یَنْبَغِى لاَِحَدٍ مِنْ بَعْدِى» (ص، آیه 35).
2. واژه ها مبین خواست ها و نیازهاى شخصى دعاگو و سخن، ساخته و پرداخته خود اوست، همچنان که زکریا در دعا فرزندى پاک نهاد و سلیمان، قلمرو سلطنتى بى مانند را خواسته است.
3. با تکرار واژه هایى، متناسب با واژه هاى درخواست، پروردگار را مى ستایند و او را توانا براى برآوردن نیاز خود مى دانند : زکریا مى گوید اِنَّکَ سمیع الدعا و سلیمان تأکید مى کند : (انک انتَ الوهاب).
4. سخن هاى دعا، درخواستى محرمانه است : (ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعا وَخُفْیَةً ...) (اعراف، آیه 54).
5 . واژه مستقیم با مخاطب حاضر، آماده، نزدیک و در حالت رویارویى گفته مى شود : «إِنِّى قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِی...» (بقره، آیه 183).
6. واژه هاى (انک، انت) ضمیر مخاطب مفرد که نشانه نزدیکى زیاد و بى پرده و راحت بودن ارتباط خداوند با دعاکننده است.
7. استجابت کننده دعا، خود را نزدیک و آماده براى پاسخ دادن بداند و دعاکننده را از خود بداند و اطمینان دهد که در خواست را برآورده مى سازد :
«وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِى عَنِّى فَإِنِّى قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِى إِذَا دَعَانِى فَلْیَسْتَجِیبُوا لِى وَلْیُؤْمِنُوا بِى لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ» (بقره، آیه 183).
8 . واژه ها را با پاسخ به پرسش (منظورت چیست؟) هرچه بیشتر روشن و متمایز سازد (اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ، صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ ... سوره حمد، آیه 6 و7) جمله صراط الذین... پاسخ پرسش مقدر است؛ (منظور چیست؟).
پرسش سوّم : آیا هنگامه هاى دعا و درمان پیام هایى براى یکدیگر دارند؟
با اشاره به آنچه درباره روان درمانى و دعا آوردیم پیام ها و پى آمدهاى آن را بازگو مى کنیم :
دیدگاه : هنگامه هاى دعا و درمان در دیدگاه توحیدى اسلام و دیدگاه روان درمانى که ما به آن تکیه مى کنیم همخوانى و همسانى دارند.
خاستگاه : آگاهى، آزادى و خواست در درمان و دعا، خاستگاه پذیرش و تأثیرگذارى هستند. دعا و درمانى که ناآگاهانه، بدون آزادى و ناخواسته باشد، درمان کننده و سالم ساز نخواهد بود.
باور : هرچه ارزش ها و توانمندى هاى درمانگر و مرجع دعا بیشتر شناخته شوند و به باورى درمانجو و دعاکننده درآیند، اثر سلامت بخشى و برآورده شدن بیشترى دارد.
رویارویى : هنگامه هاى دعا و درمان در رویارویى مستقیم، بدون واسطه و محرمانه است.
پویایى : هنگامه هاى دعا و درمان در جایگاه ها، زمان ها، برنامه ها، واژه ها، سخن ها، فاصله ها، وضعیت ها و ... پویاست. برحسب آمادگى هاى درمانجو و درمانگر، دعاکننده و مرجع دعا، امکانات و شرایط تغییر مى کند. درمان و دعا، در کوه، دشت، دریا، هوا و مسجد و در حالت هاى ایستاده، نشسته، خوابیده و اوقات صبح، ظهر و شب و در سرما و گرما و بیمارى و سلامت، کم یا زیاد مى گردد.
جایگاه : جایگاه دعا و نماز و درمان پاکیزه، عطرآگین، آرامش بخش، خوش نام، لباس ها خوشبو، آراسته، و دور از شبهه قانونى، اخلاقى و اجتماعى باشد. درمانجو و دعاکننده بتوانند محرمانه، آزادانه، آگاهانه و با خواست خود هر گاه بخواهند مراجعه کنند و در دسترس باشد.
واژه و سخن : واژه ها و سخن ها، کوتاه، ساده، محسوس، مثبت، آهنگ دار، روشن باشد و تکرار شود و در گفتن، شتاب و هیجان نداشته باشد و به زبانى که دعاکننده و درمانجو سخن مى گوید و معنى آنها را درمى یابد باشد و خواست واقعى و روزانه او را نشان دهد.
فرانگرى : توانایى فرانگرى در هنگامه هاى دعا به شهودى عارفانه و در هنگامه هاى درمان به بینشى دانشمندانه منجر مى شود در یک جا در خود و خدا و در جاى دیگر خدا را در خود مى یابیم.
چند پرسش براى اندیشیدن
با نشانه هایى که از هنگامه هاى دعا و درمان دادیم پرسش هایى چند براى اندیشیدن داریم :
آیا مى توان از دعادرمانى مانند روان درمانى سخن گفت : دعا کردن دانشى بالینى است، هر دانش بالینى داراى مجتمع بالینى و فضاى پویایى است. از تلاش هایى که با پشتوانه هاى خاص بروز مى کند، با نظریه هاى معین فرانگرى مى شود و با راه کارهاى مشخص گستردگى، ژرفا، جهت، معنى و حساسیت پیدا مى کند. داده هاى آن در چند وضعیت بسته بندى مى گردد و برداشت مى شود؟
آیا دعاها آن طور که در رسانه ها، مساجد، منابر اجرا مى شود، بهداشتى و درمان کننده است؟
آیا مى توان با توجه به آنچه در مراسم و برپایى نماز و دعا مى گذرد از آسیب شناسیِ دعا سخن گفت؟ چگونه؟
آیا مى توان از دعا براى بهداشت روانى فردى و اجتماعى سود جست؟ چگونه؟
منابع
قرآن مجید.
* این مقاله در سال 1379 در دومین سمینار مشاوره از دیدگاه اسلام ارائه شده است.