فلسفه و اسرار شب های قدر

مقدمه

درباره سوره قدر، شب قدر، معنای قدر، تعیین شب قدر، تكالیف شب قدر و شیوههای بهره جویی از این شب بزرگ و ارتباط با خداوند مهربان، مطالب قابل اهمیتی وجود دارد كه ما خلا‌صه آن را در زیر می آوریم.

شب قدر، شب عروج انسان الهی

«إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ * لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ * تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ * سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ» (1) ما، آن (قرآن) را در شب شب قدر نازل كردیم و تو چه میدانی شب قدر چیست؟
شب قدر، از هزار ماه بهتر است، فرشتگان و روح در این شب به اذن پروردگار خود، برای تقدیر هر كاری نازل میشوند، آن شب انباشته از سلا‌مت و بركت و رحمت، تا طلوع صبح است.
درباره سوره قدر، شب قدر، معنای قدر، تعیین شب قدر، تكالیف شب قدر و شیوههای بهرهجویی از این شب بزرگ و ارتباط با خداوند مهربان، مطالب قابل اهمیتی وجود دارد كه ما خلا‌صه آن را مورد مطالعه قرار میدهیم.

ثواب قرائت

امام باقر (علیه السّلام) فرموده است : هر كس سوره انا انزلناه را با صدای بلند بخواند، مثل كسی خواهد بود كه شمشیر به دوش گرفته و در راه خداوند جهاد میكند و هر كس آن را پنهان و آهسته بخواند، مانند كسی است كه در راه خدا، به خون خود غلتیده است.(2)
امام حسن عسگری (علیه السّلام) فرموده : «فلا‌ یفوتك احیاء لیله ثلا‌ث و عشرین؛» اگر نتوانستی در شب‌های دیگر احیا داشته باشی، سعی كن احیا و شب‌ زنده داری شب بیست‌ و سوم را از دست ندهی.

معنای شب قدر

چرا این شب، شب قدر نامیده شده، در آن چه اسراری نهفته و چه وقایع و حوادثی در آن رخ داده و رخ میدهد؟
مفسران قرآن كریم با استفاده از قرآن و احادیث پیشوایان معصوم (علیهم‌السلا‌م)، درباره نامگذاری این شب به شب قدر مطالب و دلا‌یل زیادی آوردهاند كه مهم‌ترین و مناسب‌ترین آنها بدین شرح است :
1- شب قدر، یعنی شب بزرگ و باعظمت، زیرا در قرآن كریم قدر به معنای منزلت و بزرگی خداوند عالم آمده همچنان كه در این آیه میخوانیم : ما قدر وا... حق قدره (3) آنان عظمت خداوند را نشناختند و حبیش در كتاب وجوه القرآن لیله القدر را به لیله العظمه معنا كرده (4) رمز این بزرگی هم در خود سوره قدر بیان گردیده است آنجا كه میفرماید : شب قدر، از هزار ماه بهتر است.
2- شب با ارزش و پرقیمت، جهت دیگری برای معنای قدر میتواند باشد، زیرا از یك سو در همین سوره میخوانیم : عبادت در این شب از عبادت در هزار ماه بهتر و با ارزش‌تر است در فارسی هم میگوییم : قدر جوانی، قدر سلا‌مت و نعمتی را كه در اختیارداری، بدان.
3- قدر به معنای سختی معیشت نیز آمده، در قرآن كریم میخوانیم :« و من قدر علیه رزقه فلینفق مما آتاه ...» هر كس گرفتار تنگی روزی و تنگدستی در زندگی شود، مقداری از آنچه را خداوند به او عطا كرده، در راه خدا انفاق نماید.
4- طبق آیات متعدد قرآن كریم، قدر به معنای اندازه گیری، تقدیر و تنظیم امور آمده است. در آیه ای میخوانیم : ما قرآن را در شب مباركی نازل كردیم و ما همواره بیم‌ دهنده بوده ایم و در آن شب : «فیها یفرق كل امر حكیم» هر كاری، بر طبق حكمت خداوند، تعیین و تنظیم میگردد.
راغب اصفهانی، مینویسد : «لیله القدر ‌ای لیله قیضها لا‌مور» مخصوصه شب قدر، یعنی شبی كه خداوند برای تنظیم و تعیین امور مخصوصی، آن را آماده و مقرر فرموده است.
طبق روایات فراوانی كه وارد شده، در شب قدر سرنوشت افراد برای سال آینده، مانند : رزق و روزی، مرگ و میر، خوشی و ناخوشی و امور و حوادث دیگر زندگی، براساس استعدادها و لیاقت‌ ها، رقم میخورد و این تقدیر و تنظیم حكیمانه هم در انسان هیچگونه اجبار و سلب اختیاری به وجود نمی آورد.
درباره تنظیم و تقدیر سرنوشت افراد در شب قدر برای سال آتی آنان، امام صادق (علیه السّلام) فرموده است : «التقدیر فی لیله القدر تسعه عشر، والا‌برام فی لیله احدی و عشرین، والا‌مضاء فی لیله ثلا‌ث و عشرین» تقدیر امور و سرنوشت‌ها در شب نوزدهم، تحكیم آن در شب بیست و یكم و امضای آن در شب بیست و سوم صورت میگیرد.
آری، به خاطر اهمیت شب قدر، ارزش و عظمت آن، نزول فرشتگان بیشمار آسمانی به زمین و سرنوشت‌ سازی این شب الهی دهها روایت در كتاب‌ها و تفسیرهای شیعه و اهل سنت وارد شده است. در بیان پیامبر گرامی اسلا‌م (صلّی الله علیه و آله و سلّم) هم میخوانیم : «من قام لیله القدر ایمانا و احتسابا، غفر له ما تقدم من ذنبه» هر كس در شب قدر از روی ایمان و اخلا‌ص، به قیام و عبادت ایستد، گناهان گذشته او، بخشیده و آمرزیده میشود.

كدام شب است؟

شب قدری كه قرآن كریم، آن را بهتر از هزار ماه معرفی میكند، حدود 100 حدیث، در كتاب‌ها و تفسیرهای شیعه و اهل سنت، درباره عظمت آن وارد شده، چه شبی می باشد؟
مجموع مطالبی كه از قرآن كریم و احادیث شیعه و اهل سنت، در مورد تعیین شب قدر به دست میآید را در موارد زیر میتوان خلا‌صه نمود :
1- در اینكه شب قدر در ماه مبارك رمضان قرار دارد، هیچگونه تردیدی نمیتوان به خود راه داد، چون از یك سو خداوند فرموده : قرآن در ماه رمضان نازل شده و از سوی دیگر در سوره قدر هم آمده : آن (قرآن) را در شب قدر نازل كردیم و اینكه شب قدر در ماه مبارك رمضان قرار دارد، مورد اتفاق روایات و مفسرین قرآن است.
2- شب قدر : در دهه آخر ماه مبارك رمضان قرار دارد، روایات فراوان و نظریههای مفسران شیعه و اهل سنت، آن را حتمی میشمارند پس در این مورد هم تردیدی نیست.
عایشه روایت میكند : تلا‌ش و كوششی را كه میدیدم، رسول خدا صلی ‌ا... علیه و آله و سلم، در دهه آخر ماه مبارك رمضان انجام میداد، در اوقات دیگر انجام نمیداد.
حق شب قدر است در شب‌ها نهان / تا كند جان هر شبی را امتحان 
نه همه شب‌ها بود قدر این جوان / نه همه شب‌ها بود خالی از آن
3- طبق روایات فراوانی كه در منابع شیعی آمده، شب‌های نوزدهم، بیست و یكم و بیست و سوم ماه مبارك رمضان شب‌ های قدر معرفی شدهاند، اما امام باقر (علیه السّلام) دایره آن را محدودتر نموده و در پاسخ عبدالواحد بن مختار انصاری كه خواستار تعیین یكی از آن شب‌ها از سوی امام (علیه السّلام) بود، فرمودهاند : «ما علیك ان تعمل فی لیلتین، هی احدیهما» ایرادی ندارد هر دو شب را به عبادت و شب‌ زنده داری مشغول باش، زیرا شب قدر یكی از این دو شب میباشد.
4- در میان شب بیست و یكم و شب بیست و سوم - در عین حالی كه خدا و رسول (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و امامان (علیه السّلام)، برای زنده نگهداشتن روح امید و نشاط و اهمیت به اطاعت و عبادت بندگان و تقرب آنان، سعی در مخفیداشتن شب قدر داشتهاند - آنطور كه از تعدادی از احادیث استفاده میشود، احتمال شب قدر بودن شب بیست و سوم را میتوان تقویت نمود و معتبرتر دانست.
زیرا در چند روایت آمده : رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به عبادت و شب زندهداری دهه آخر ماه مبارك رمضان سفارش میكرد، امام علی (علیه السّلام) میفرماید : شب بیست و سوم، در عین حالی كه باران شدیدی آمده بود و مسجد مدینه را گل و آب فرا گرفته بود، رسول خدا (علیه السّلام) ما را به نماز وامیداشت و با وجود اینكه صورت و بینی آن حضرت، گل‌ آلود شده بود، دست از عبادت و شب زندهداری نمیكشید
امام باقر (علیه السّلام) هم فرموده است : عبد الله بن انیس انصاری كه در جهینه زندگی میكرد و با مدینه فاصله داشت، به حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) رسید و عرض كرد : من شتر و گوسفند و چوپان‌هایی دارم و نمیتوانم زیاد در شهر بمانم، اما دوست میدارم یكی از شب‌های ماه رمضان را برایم تعیین كنی تا در آن شب به شهر آمده و به نماز و عبادت بپردازم.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) او را نزدیك خویش كشید و در گوش او چیزی گفت، آن مرد هم شب بیست و سوم ماه مبارك رمضان، در مدینه حضور یافت، به عبادت و شب زندهداری پرداخت و صبح به محل و سراغ كار خود بازگشت.
همچنین در روایت میخوانیم : رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شب بیست و سوم، به صورت افراد آب میپاشید تا آنها را خواب نگیرد، چنان كه حضرت فاطمه زهرا (س) همه اعضای خانواده را وادار میكرد روز بخوابند، شب كم غذا بخورند تا بتوانند شب بیست و سوم را بیدار بمانند و میفرمود : انسان محروم كسی است كه از خیر و فضیلت این شب محروم بماند.
باری، اگرچه با توجه به شواهد حدیثی و تاریخی، احتمال شب قدر بودن بیست و سوم ماه مبارك رمضان را تایید كردیم، اما همان‌ طور كه در بالا‌ هم اشاره شد، پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امام معصوم (علیه السّلام)، عنایت داشتند كه شب قدر برای افراد مخفی بماند، تا آنان با اطاعت عبادت در چند شب، برای درك شب قدر و معارف و معنویات آن، تلا‌ش و جست‌وجوی بیشتری داشته باشند.
به روایت ابن ابی الحدید وقتی درباره تعیین شب قدر از امیر مومنان (علیه السّلام) سوال میشود، آن حضرت از مشخص‌ كردن، طفره میرود و میفرماید :
در این جهت تردید ندارم كه خداوند جهت مخفی داشتن شب قدر به شما نظر و عنایت دارد، زیرا اگر آن را برای شما اعلا‌م داشته بود، در همان شب به عمل عبادت میپرداختید و عبادت در شب‌های دیگر را ترك می نمودید و من هم به خواست خداوند (در مورد بهره برداری شما از شب‌های دیگر) امیدوارم شما را محروم نگردانم
طبق آیات متعدد قرآن كریم، قدر بهمعنای اندازهگیری، تقدیر و تنظیم امور آمده است. در آیه ای میخوانیم : ما قرآن را در شب مباركی نازل كردیم و ما همواره بیم‌ دهنده بوده ایم و در آن شب : «فیها یفرق كل امر حكیم» هر كاری، بر طبق حكمت خداوند، تعیین و تنظیم میگردد.

تكالیف شب قدر

برای عبادت و درك فضیلت و فیض شب‌قدر، عموما به مسجد‌ها میرویم، اما برای اینكه با انجام اعمال جنبی- كه خود نیز اعمال پرفضیلتی است - خویشتن را برای درك عظمت و فضایل عمیق شب قدر آماده تر گردانیم تا بتوانیم در نورانیت قرآن نورانی شویم و با فرشتگان پاك آسمانی هم‌ نوا گردیم و موجی در دریای روح خود ایجاد كنیم، پیشوایان والا‌مقام اسلا‌م، ما را به انجام تكالیف زیر دعوت نمودهاند.

1- غسل شب ‌قدر

غسل، از یك سو عبادت است، چون میبایست به - نیت تقرب و اطاعت خداوند انجام شود و از سوی دیگر نظافت و بهداشت میباشد، چون با شست‌وشوی بدن، هر مومنی خود را برای حضور در مجامع عمومی و ملا‌قات سالم و جاذب با اهل ایمان آماده و منظم میگرداند.
امام صادق (علیه السّلام) فرموده است : هركس برای شب‌های هفدهم، نوزدهم، بیست و یكم، بیست سوم ماه مبارك رمضان، كه امید شب قدر بودن آنها میرود، غسل انجام دهد، از گناهان پاك میگردد و مانند روزی میشود كه از مادر متولد گردیده است.

2- احیا و شب ‌زنده داری

همان طور كه در سیره پیامبر صلیالله علیه و آله و سلم مطالعه كردیم، احیا، بیدار بودن و شب‌‌های قدر را با عبادت سپری نمودن، از تكالیف دیگر در این شب‌ها است. باری، شب‌زندهداری با عبادت و دعا، وظیفهای برای همه شب‌های قدر است، امام حسن عسگری (علیه السّلام) فرموده : «فلا‌ یفوتك احیاء لیله ثلا‌ث و عشرین»؛ اگر نتوانستی در شب‌های دیگر احیا داشته باشی، سعی كن احیا و شب‌زندهداری شب بیست‌و سوم را از دست ندهی. امام باقر (علیه السّلام) نیز، فرموده است : هر كس شب قدر را احیا بدارد، خداوند مهربان گناهان او را میآمرزد....
اما نكته بسیار مهمی كه درباره احیا باید مورد توجه باشد، این است كه، اولا‌: شب را تا سپیده صبح به عبادت و دعا بگذرانیم؛ ثانیا : به بیداری چشم قناعت نكنیم، زیرا آنچه دارای اهمیت فوق‌العادهاست. بیداری دل و آگاهی و بصیرتی است كه انسان را در محضر الهی و قرآن كریم و فرشتگان آسمانی، مودب و منظم و لا‌یق گرداند.
زیرا، فرشتگان آسمانی كه به زمین نزول میكنند، طبق روایت نخست به محضر حضرت صاحب‌الا‌مر (علیه السّلام) شرف حضور مییابند، تا علا‌وه بر سلا‌مت آفرینی در شب قدر یا سلا‌م رسانی به بندگان، پیام الله را به حجت‌ا... (علیه السّلام) ابلا‌غ دارند و طبیعی است اگر حجت‌ا... (علیه السّلام) از وضع عبادا... رضایت و خرسندی داشته باشد، وضع تقدیر و سرنوشت سال آینده عبادا... از جانب الله، وضع بهتر و سعادتمندانهتری خواهد بود.

3- قرآن بر سرگرفتن

تكلیف دیگر شب‌های قدر، قرآن به سر گرفتن است. مومنان روزه گرفته، در ماه خدا و خانه خدا، كتاب خدا را گشوده، به سرگرفته و آن را شفیع خود قرار میدهند. آنها به محتوای قرآن میاندیشند، به آغوش آن پناه میبرند و با قرآن پیوند و پیمان مجدد برقرار مینمایند، تا با معارف نورانی آن، همه زوایای زندگی خویش را نورانی و متعالی گردانند البته برای آگاهی به خصوصیات این اعمال به كتاب‌های دعا باید مراجعه نمود.
امام صادق (علیه السّلام) هم فرموده است : برای شب‌های قدر قرآن كریم را جلوی خود قرار دهید، آن را بگشایید و بخوانید : «اللهم انی اسئلك بكتابك المنزل، و ما فیه و فیه اسمك الا‌كبر و اسمائك الحسنی و ما یخاف و یرجی، ان تجعلنی من عتقائك من النار.»

4- نماز و دعا

امام صادق (علیه السّلام) فرموده است : در هر یك از دو شب‌های قدر صد ركعت نماز میبایست خوانده شود. آن حضرت، خود نیز این عمل را انجام میداد، چنانكه از سرشب تا سپیده صبح به دعا و مناجات با خداوند میپرداخت. از جمله دعاهایی كه به خواندن آنها سفارش شده دعای جوشن كبیر است.

5- استغفار و توبه

اگر چه روزهداری خود عامل شست‌وشوی بخشی از گناهان میباشد، اما برای وارد شدن به ماه مبارك رمضان، به خصوص دریافت فیض شب‌های قدر ادای دین خالق و خلق هم، لا‌زم خواهد بود، در عین حال، در این شب‌های نورانی، كه به بیان امام صادق‌ (علیه السّلام) : درهای رحمت‌الهی، به روی بندگان گشوده می‌گردد. درخواست آمرزش گناهان، توبه و انابه و گریه و ناله به درگاه خداوند، برای رفع گرفتاریها و رسیدن به حاجت‌های مادی و معنوی، كاری ضروری خواهد بود.
به هر حال، عظمت و تكالیف شب‌های نورانی و سرنوشت ساز قدر فراوان است، كه این مقال را مجال آن نیست، فقط به طور خلا‌صه میتوان گفت : شب‌قدر، شب وصل است و آداب و تكالیفی را هم كه تاكنون برشمردیم سراسر مقدمه وصال محبوب میباشد.


پی نوشت ها :
1- قدر، 1-5
2- تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 622؛ الدر المنصور فی التفسیر الماثور، ج 6، ص 371.
3- حج، 74.
4- تفسیر نوین، محمدتقی جعفری، ص 275.
5- تفسیر نوین، ص 275.
6- دخان، 4.
7- المفردات فی غریب القرآن، ص 395.
8- تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 631؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 476.
9- تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 627؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 487؛ وسائل الشیعه، ج 7، ص 259.
10- الدر المنصور فی تفسیر الماثور، ج 6، ص 376؛ فی

برگرفته شده از پایگاه بلاغ