امنیت اخلاقی از نگاه نبوی

ارزش سالانة فروش محصولات پورنوگرافی [1] در آمریکا، بالغ بر ده میلیارد دلار است. این مبلغ، چندین برابر هزینه ای است که آمریکایی ها صرف فعالیت های ورزشی می کنند.
سالانه 800 میلیون نسخه از آثار پورنوگرافی به فروش می رسد و همین مقدار نیز از مراکز امانی به امانت برده می شود.
بیش از 180 میلیون پیوند (لینک) اینترنتی در زمینه پورنوگرافی وجود دارد. امروزه تولید و توزیع این گونه محصولات، به شکل یک صنعت درآمده و 900 شرکت فعال در این زمینه وجود دارد. تعداد 200 شرکت در شهر لاس وگاس آمریکا فعالیت می کنند.
شبکه C.B.S آمریکا ضمن بیان مطالب فوق در یک برنامه شصت دقیقه ای، اذعان کرد که تنها یکی از این شرکت ها تا کنون بالغ بر 500 میلیون دلار درآمد داشته است. [2]
شبکه فاکس نیوز وضعیت جامعة آمریکا را چنین ترسیم می کند:
در هر 18 ثانیه، یک بچه از خانه اش فرار می کند. 75% دانش آموزان قادر نیستند استانداردهای خواندن و نوشتن را رعایت کنند. در هر سال 16 هزار نفر در رابطه با مسائل جنسی به قتل می رسند. یک سوم نسل جدید آمریکا نامشروع هستند. [3]
مایکل کوک، استاد دانشگاه در آمریکا، انگیزه تحقیق چهارده ساله خود پیرامون «امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی» را تجاوز آشکار و گستاخانه به یک زن در ایستگاه قطار شهری شیکاگو، اعلام کرده و از بی تفاوتی جمعیت حاضر در ایستگاه، تعجب می کند. [4] -  [5]
«امنیت اخلاقی»، دغدغه ای است که همه جوامع و مکاتب به دنبال آن بوده و هستند. «امنیت» یعنی آرامش داشتن، و احساس خطر نکردن، که در ابعاد مختلف قابل بررسی است. امنیت اجتماعی، شامل امنیت احترام و آبرو، امنیت جانی، امنیت مالی، امنیت مسکن و شغل و امنیت اخلاقی می باشد. [6]
موضوع این مقاله، «امنیت اخلاقی» در برابر فساد و انحراف جنسی است. گرچه این نوع امنیت، ارتباط زیادی با سایر بخش های امنیت دارد؛ ولی پرداختن به این موضوع مجال بیشتری لازم دارد.

برخوردهای سه گانه

راستی، راه ایجاد امنیت اخلاقی در جامعه چیست؟ با وضع کدام قوانین و دستورالعمل ها می توان انسان ها را از افتادن در پرتگاه فساد جنسی حفظ کرد؟
مکاتب الهی و غیر الهی هر کدام برای تضمین امنیت اخلاقی، برنامه هایی را ارائه کرده اند که در یک نگاه کلی به سه دسته تقسیم می شوند:
الف: نفی هر گونه میل جنسی
آمار بالای فساد و افسارگسیختگی جنسی، عده ای از متفکران غربی را بر این داشت تا هر گونه امیال جنسی را نفی کنند.
موریس مترلینگ [7] می گوید:
ما انسان ها هم باید (مثل زنبور عسل که در فصل خاصی آمیزش دارد و در سائر اوقات کار می کند) برای رهایی از بحران جنسی که فعلاً در غرب گرفتار آن شده ایم، ریشه عشق را در خود خشک کنیم و امیال تناسلی را از بین ببریم. کار ما فعلاً به جایی رسیده که جز این، راهی پیش روی ما نیست. [8]
این تفکر، به صورت های دیگری در برخی ادیان و فرقه های مذهبی نیز نمود دارد؛ همانند: رهبانیت در مسیحیت و پست شمردن ازدواج، دوری از همه تمایلات بشری در برخی مکاتب منحرف عرفانی و ....
این نوع تفکر، در حاشیه بوده و کمتر توانسته است مؤثر باشد.
ب: آزادی اخلاق جنسی
پیوند مکتب فکری اومانیسم [9] ، افکار فروید و راسل و همراهی نظام سرمایه داری در غرب، «امنیت اخلاقی» را چنان با خطر مواجه ساختند که فساد و تباهی امروز غرب محصول آن است.
برخی معتقدند که نظام سودآوری بیشتر، استفاده از نیروی ارزان زنان، گسترش مصرف گرایی و ایجاد بازار برای فروش تولیدات خود، عامل تولید و تبلیغ چنین اندیشه هایی شد.
اگر این نوع نگرش را نپذیریم و فرض کنیم که اندیشمندان غربی به دنبال ایجاد جامعه امن اخلاقی بوده اند، باز به هدف خود نرسیده اند، و پیامد کارشان اوضاع نابسامان اخلاقی امروز است. ارقام تکان دهنده ای که از مراکز آماری خودشان منتشر می شود، بیانگر این واقعیت است.
شعار و تصور نظریه پردازان انسان محور و غریزه مدار! این بود که اگر محدودیت ها و خط قرمزها در مسائل اخلاقی برداشته شود، حساسیت موجود بین دو جنس زن و مرد از بین خواهد رفت و دیگر کسی به این مسائل رغبتی نشان نخواهد داد.
اینان گویا تنوع طلبی و لذت خواهی و سیر نشدن هوای نفس از فساد را، فراموش کرده بودند!
برتراند راسل با نسبی قلمداد کردن اخلاق [10] می نویسد:
اگر «برهنگی» مد می شد، مسلماً مردان از دیدن بدن برهنه یک زن، دچار تحریک نمی شدند. [11]
راسل معتقد است که احساساتی نظیر: احساس شرم، حیا، عفاف و تقوا، مانع ارضای جنسی هستند و باید از بین بروند. [12]
فروید و طرفدارانش مدعی بودند که اخلاق کهن در امور جنسی را باید واژگون کرد. او معتقد بود که اخلاق جنسی کهن بر اساس ممنوعیت ها و محرومیت ها به وجود آمده است و باید این محدودیت ها برداشته شود. و برای این که بشر از توجه دائم به امور جنسی و عوارض ناشی از آن منصرف شود، یگانه راه صحیح آن است که همه قیود اجتماعی و اخلاقی از زندگی جنسی انسان ها، لغو و به او آزادی بی مرز داده شود. [13]
این فیلسوف نمایانِ معتقد به اصالت لذت! پا را فراتر گذاشته و عدم پوشش افراد خانواده در حضور یکدیگر، و همجنس بازی را نیز موجه و مطلوب ارزیابی کردند. [14]
همین طرز تفکر، انسان غربی را به سمت افراط در شهوات سوق داد تا جایی که کندی ـ یکی از رؤسای جمهور آمریکا ـ می گوید:
از هر هفت جوانی که در آمریکا به سربازی می رود، شش نفرشان نالایق و سست عنصر هستند و به نظر من، علت این ناتوانی و فلاکت، افراط در شهوت رانی است که استعدادهای بدنی و روانی آنها را کاسته است. [15]
نخبگان! غربی با ترویج این افکار، زمینه از هم پاشیدن کانون خانواده را فراهم کرده و اصولاً مردان را از ازدواج و قبول مسئولیت زندگی معاف نمودند و عملاً زنان را وسیله ارضای نامشروع مردان دانستند.
حال خواننده گرامی می تواند با مراجعه به آمار تکان دهنده منتشر شده، نتیجه بگیرد که تفکر حاکم بر جوامع غربی تا چه میزانی توانسته است جامعه را اصلاح و امنیت اخلاقی را برقرار نماید.
ج: امنیت اخلاقی از نگاه نبوی
دین مترقی اسلام ـ که خواهان تعالی انسان است ـ تفریط و افراط در امور جنسی را جایز نمی داند و با تکیه بر سه اصل اساسی توحید، نبوت و معاد، برای احتیاجات ثابت بشری، قوانین ثابت وضع کرده و ارزش های فطری و مطلق و فرا زمانی، فرا مکانی و فرا ملّی را در اختیار جوامع انسانی قرار داد. [16]
ایات 100 مائده، 157 اعراف ، 103 یوسف و ... نشان روشنی بر مطلق بودن و همیشگی بودن ارزش های اخلاقی از نظر اسلام دارد. [17]
محدودسازی روابط زنان و مردان، از بین بردن عوامل تشویش خاطر مردم، تأکید بر پوشش [18] و ترویج فرهنگ حیا و شرم، دیدگاه پیامبر مکرم اسلام و عموم پیامبران است که نقش مهمّی در سالم سازی و امنیت اخلاقی جامعه دارد.
هیچ آدم عاقلی نمی گوید: مقید بودن رانندگان به رعایت مقرراتی مانند توقف پشت چراغ قرمز، رعایت حرکت از دست راست و... مخالف آزادی رانندگی است و موجب محدودیت رانندگان است. بلکه خردمندان می گویند: آزادی باید در چارچوب مقرراتی باشد که انسان را به مقصد برساند نه این که باعث اتلاف جان و مال و اذیت و آزار مردم شود. [19]
از دیدگاه «اسلام» اشباع غریزه با رعایت عفت و تقوا، منافی نیست. بلکه تنها در سایه عفت و تقوا می توان غریزه را به حد کافی اشباع کرد و جلوی هیجانات بیجا و ناراحتی ها و احساس محرومیت ها و سرکوب شدن های ناشی از هیجان ها را گرفت. به عبارت دیگر: تأمین نیازها، غیر از دامن زدن به هوس ها و آرزوهای پایان ناپذیر است. [20]

در قاموس نور
قرآن کریم، کتاب روشنی بخش راه بشریت، که تمام اندیشه های نبوی را دربردارد، راهکار امنیت اخلاقی جامعه را چنین به تصویر می کشد:
1. تأکید بر ارزش پاکدامنی و شرم. [21]
2. ارزش دانستن حیا برای انسان ها و به ویژه زنان. [22]
3. سفارش به اجرای احکام و حدود الهی برای جلوگیری از شیوع فساد در جامعه. [23]
4. سفارش به دوری از گناهان آشکار و پنهان جنسی. [24]
5. هشدار درباره عذاب های سخت اخروی در مقابل انجام گناهان جنسی. [25]
6. اعلام دوری از پلیدی های جنسی، شرط پیوند معنوی و بیعت زنان با پیامبر اسلام. [26]
7. تحریم تهمت و شایعه سازی جنسی. [27]
8. ارزش دانستن بکارت دوشیزگان و روابط محدود با همسر. [28]
9. سفارش ازدواج با کسانی که قبل از ازدواج روابط نامشروع نداشته اند. [29]
10. اعلام عفت ورزی به عنوان یکی از ویژگی های بهشتیان. [30]
11. مبارزه با همجنس گرایی. [31]
12. تحریم ازدواج به طور کلی با برخی بانوان. (مثل محارم و ... ) [32]
13. سفارش به اینکه فرزندان به هنگام ورود به خلوتگاه پدر و مادر، اجازه بگیرند. [33]
14. تجلیل از حماسه عفت و پاکدامنی. [34] -  [35]
پیامبر اسلام 9 رعایت حیا، عفت ورزی، پوشش و غیرت [36] را شرط سالم سازی جامعه و عامل پیش گیری از منکرات و نقطه ایده آل برای برقراری «امنیت اخلاقی» می داند.
پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در جای جای سخنانش کارهای مخالف با این ارزش ها ـ که مطابق با فطرت انسان است ـ را سرزنش می کند.

حیاورزی
پیامبر صلی الله علیه و آله مردانی که مثل بانوان نازک حرف بزنند و زنان مردنما را، مشمول لعنت خدا می داند. [37] پوشیدن لباس زنان توسط مردان و بالعکس را، مخالف روح عفت و حیا شمرده و می فرماید:
لعن الله الرجل یلبس لبسة المرأة و المرأة یلبس لبسة الرجل؛ [38] خداوند، مردی که لباس زنان و زنی که لباس مردان را بپوشد، لعنت کند.
آن پیشوای اخلاق، «حیا و ایمان» را لازم و ملزوم یکدیگر معرفی می نماید و می فرماید:
الحیاء و الایمان مقرونان فی قرن واحد، فاذا سلب احدهما تبعه الاخر؛ [39] شرم و ایمان، با یک رشته به هم پیوسته اند. لذا اگر یکی از دست برود، دومی نیز خواهد رفت.
انسان در صورتی که حیا نداشته باشد، هر کاری ممکن است از او سر بزند. پیامبر 9 ضرب المثلی را از پیامبران نقل می کند که:
اذا لم تستح فاصنع ما شئت؛ [40] اگر حیا نداری، هر کاری می خواهی انجام بده.
پیامبر به مؤمنان سفارش می فرمود که به هنگام غسل، مکانی را انتخاب کنند که بدن برهنه آنان دیده نشود. [41] و تأکید می کرد که مردم درباره روابط زناشویی دیگران سخن نگویند و پرسش نکنند. [42]
پیامبر صلی الله علیه و آله وظیفه زنان درباره رعایت حیا و پاکدامنی و تأثیرگذاری بی حیایی زنان را هشدار داده و می فرماید:
الحیاء عشر اجزاء فتسعة فی النساء و واحد فی الرجال؛ [43] حیا، ده قسمت است که نُه تای آن در زنان و یک جزئش در مردان است.
«حیا» در بُعد فردی و در خلوت نیز از نگاه تیزبین پیامبر دارای اهمیت ویژه ای است. فردی که در خلوت و تنهایی، حیا را مراعات کند، بدون شک در جامعه نیز بهتر از دیگران خود را حفظ خواهد کرد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله با بیان اینکه دو فرشته همواره و به صورت شبانه روزی مراقب انسان هستند، به مؤمنان گوشزد می کند: به همان اندازه که از دو مرد صالح و پرهیزکار که در همسایگی آنان است حیا می کنند، از آن دو فرشته نیز حیا کنند. [44]

عفت ورزی
عفت ورزی نیز سهم زیادی در حفظ انسان از افتادن به پرتگاه فساد جنسی دارد. و تقویت این ویژگی، به سلامت افراد و در نتیجه به سلامت جامعه کمک می کند.
پیامبر اکرم با ستایش جوانی که به خاطر عفت ورزی ازدواج می کند، [45] می فرماید:
ان احب الخلائق الی الله عزوجل شاب حدث السن فی صورة حسنة جعل شبابه و جماله لله و فی طاعته ذلک الذی یباهی به الرحمان ملائکته یقول: هذا عبدی حقّاً؛ [46] جوانی که در اوج جوانی و زیبایی چهره، جوانی و زیبایی خود را صرف اطاعت خدا نموده (گرفتار انحرافات جنسی نشود)، محبوب ترین خلایق نزد خداست. او کسی است که خداوند به او مباهات می کند و به ملائکه می فرماید: این، عبد حقیقی من است.
پیامبر همچنین کسی که به عشق های کاذب جنسی توجه نکند و در برابر آن عفت به خرج داده و صبر کند را، مشمول غفران خدا و از بهشتیان معرفی می نماید. [47]
پیامبر صلی الله علیه و آله خطرات بی توجهی به عفت ورزی را بیان فرموده و زنان را از استعمال عطرهایی که تمایلات خفته مردان را بیدار می نماید، نهی کرده است. [48]
پیامبر غیور، شهوت رانی را درکنار انحرافات اعتقادی و سیاسی عنوان کرده و جامعه را آن برحذر داشته است. [49]

چرا این همه محدودیت؟
شکی نیست که زن و مرد از نظر جسمی و روحی، تفاوت زیادی با یکدیگر دارند. میل به آرایش و خودنمایی در زن، و تحریک همسر از طریق نگاه، باعث حفظ و تحکیم کانون خانواده می گردد. اما در عرصه حضور اجتماعی و خارج از محدوده خانواده، این امیال باید کنترل شوند تا جامعه سالم بماند و امنیت اخلاقی ایجاد گردد.
سفارش به پوشش و پاکدامنی، حرمت نگاه های هوس آلود و همه محدودیت های تعیین شده در اسلام «سلامت جامعه» را تضمین می کند.

بیم ها و هشدارها
امروز که برخی جوامع اسلامی با دوری از اندیشه های توحیدی در مناسبات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی اخلاقی، در برابر اندیشه پست دنیاگرایی و انسان محوری قرار گرفته است، بیم آن می رود که شیاطین جن و انس، به غارت عفاف و حیای دختران و پسران بپردازند.
خداوند حکیم در قرآن هشدار داده که هدف شیطان، گسترش فرهنگ برهنگی است و انسان فطرتاً مایل به پوشش است [50] ایه 27 سوره اعراف به مردم گوشزد می کند که مراقب وسوسه های شیطان باشند تا لباس و پوشش را از آنان نگیرد.
خداوند مهربان در ایات متعدد نسبت به اقدام شیاطین انس هشدار داده و فرموده است: شهوت پرستان می خواهند شما را به انحراف بزرگی بکشند. [51] و البته زورمداران و شهوت رانان در طول تاریخ، حامی گسترش «فرهنگ برهنگی» و خواهان برچیده شدن حیا و عفت بوده اند. بعضی مفسران در ذیل ایه 49 سوره بقره ـ که ظلم فرعون را نسبت به بنی اسرائیل شرح می دهد ـ استحیای زنان را به معنای حیازدایی و زدودن شرم می دانند. [52]
حال، ضروری است دولت های اسلامی مراقب عواملی باشند که در پوشش: آموزش جنسی، کنترل جمعیت، جلوگیری از ایدز [53] و... به دنبال حیازدایی و عادی سازی روابط زن و مرد هستند!

مبارزه نبوی با مفاسد اخلاقی
پیامبر اعظم در مبارزه با مفاسد اخلاقی گام هایی بلند برداشتند که به فهرست آن اشاره می شود:
1. توجه دادن مردم به آخرت و قیامت و بیان عذاب شهوت رانان. [54]
2. سفارش به پوشش و عفت.
3. اصلاح نگرش جامعه به زن، تبیین شخصیت و احیای حقوق بانوان و پاسداری از کرامت آنان.
4. تحکیم پایه های خانواده.
5. تأکید بر نظارت عمومی و امر به معروف و نهی از منکر.
6. از بین بردن عوامل فساد با وضع قوانین مثل: تحریم شراب و قمار و ... . [55]
7. معرفی عوامل گسترش فساد.
8. اجرای حدود الهی. [56]

----------------------------------
پی نوشت ها :

1. به معنای «فاحشه نگاری» که از قرن هجده و نوزده شروع شد. یکی از کتاب های مشهور در این زمینه که در سال 2001 م. به چاپ رسید و به 33 زبان دنیا ترجمه شد، بیش از 700 هزار نسخه فقط در فرانسه فروش داشت. پورنوگرافی در اصطلاح به نمایش کنش های جنسی با ابزار هنری گفته می شود. ( www.mandegar.com )
2. www.zendegi.com به نقل از سایت Baztab.ir .
3. روزنامه کیهان 6 / 12 / 1384.
4. این کتاب توسط بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی به چاپ رسیده و در نشریه مبلغان، شماره 68 معرفی گردیده است.
5. جهت دریافت آمار بیشتر، به کتاب «جامعه ایده آل اسلامی و مبانی تمدن غرب»، نشر دبیرخانه دایمی اجلاس دوسالانه بررسی ابعاد وجودی حضرت مهدی، چ2، 1379ش، ص187 ـ 206 مراجعه نمایید.
6. پیام زن، ش9، س5، ص 36.
7. از فیلسوفان بلژیکی که بیست اثر ممتاز از خود به جای گذاشت.
8. راز یک فریب، یوسف غلامی، ص 57، قم، چ1، 1381ش. انتشارات لاهیجی.
9. اومانیسم (اصالت انسان) که پس از رنسانس در غرب مطرح شد، عبارت است از : «مبنا و محور قرار گرفتن انسان در جهان و ابزار و وسیله بودن غیر انسان، جهت رسیدن به اوج لذت و بهره برداری از امکانات و مواهب جهان، و کاهش هر چه بیشتر آلام و اذیت های روحی انسان».
به تعبیر دیگر: تسلط و سیطره انسان بر غیر خود جهت استفاده هر چه بیشتر از امکانات و ساختن بهشت موعود در دنیای موجود و برداشته شدن هر گونه مانعی که موجب دست نیافتن به مطلق خواهش ها و خواست های او می شود. حال این مانع، چه فکری و اعتقادی باشد مثل اعتقاد به خدا، روز قیامت و چه اجتماعی و سیاسی باشد و یا وجود بعضی آداب و رسوم سنتی و ممنوعیت روابط آزاد جنسی و ... . (جامعه ایده آل اسلامی و مبانی تمدن غرب، ص 112).
اومانیسم با تکیه کامل به عقل بشری و احساس بی نیازی کاذب به وحی، دین را از عرصه اجتماع رانده و عقلانیت و تجربه را دو ابزار برای رسیدن به خواسته ها و غرایز بشری می داند. در حقیقت، انسان به جای خدا نشست و خط قرمز اومانیسم در این خلاصه شد که : فقط مزاحم حقوق دیگران مباش و هر چه می خواهی بکن. (اندیشه حوزه، س6، ش5، ص55 و 56).
10. اخلاق در مکاتب غربی، نسبی شناخته شده است؛ به این معنی که هیچ کاری خوب یا بد نیست. خوب یا بد بودن کارها را، به پذیرش یا عدم پذیرش جامعه مرتبط دانستند. در حقیقت سنجش زیبایی یا زشتی یک کار، بر محور تمایلات جنسی و اغراض شخصی قرار داده و حسن و قبح ذاتی برای افعال قائل نیستند، و هیچ ملاک اخلاقی الزام آور را برنمی تابند. به همین دلیل، ارتباط های جنسی را محدود به خانواده ندانسته و همجنس بازی را نیز مجاز می شمرند. (اخلاق در قرآن، ناصر مکارم شیرازی، ج 1، ص 66، نشر مدرسه الامام علی بن ابی طالب(ع)، 1381ش؛ اندیشه حوزه، س6، ش5، ص 61).
11. راز یک فریب، ص 23.
12. اخلاق جنسی در اسلام و جهان غرب، شهید مرتضی مطهری،ص 18، انتشارات صدرا، چ 12، 1377ش.
13. همان ، ص 19 و 20.
14. راز یک فریب، ص 23 و 24.
15. همان، ص 27، به نقل از سیمای تمدن غرب، ص61.
16. برای دریافت توضیحات کامل تر، مراجعه کنید به نظام حقوق زن در اسلام، شهید مرتضی مطهری، ص 80 ـ 107، چ9، 1359ش.
17. اخلاق در قرآن ، ج 1، ص 67.
18. رک: مقاله معاشرت با نامحرم از دیدگاه نبوی، در همین ویژه نامه.
19. اخلاق در قرآن ، ج1، ص 93.
20. اخلاقی جنسی در اسلام و جهان غرب، ص 48.
21. بقره/ 25؛ نساء/34؛ مریم/ 16 ـ 33؛ نور /30 ـ 34؛ معارج/ 29 ـ 31.
22. قصص/ 23.
23. نساء/ 15 ـ 19.
24. انعام/ 151.
25. فرقان/ 68 و 69.
26. ممتحنه/ 12.
27. نور/ 4 ـ 25.
28. واقعه/ 35 ـ 37.
29. نساء/ 25.
30. معارج/ 29 ـ 31.
31. هود/ 77 ـ 81.
32. نساء/ 22.
33. نور/ 58 و 59.
34. یوسف/ 23 ـ 35.
35. فروغ بی پایان، عبدالمجید معادیخواه، ص 61.
36. ر.ک: مقاله غیرتمندی از منظر نبوی، در همین ویژه نامه.
37. نهج الفصاحه، ص 344، ح 2236.
38. همان، ح 2232.
39. اخلاق النبی و اهل بیته، باقر شریف قرشی، ص29، نشر مهر امیرالمومنین، چ1، 1425ق، به نقل از معانی الاخبار، ص140.
40. میزان الحکمه، ج1، ص 718، ح 4583.
41. سفینة البحار، ج2، ص 509.
42. سنن الرسول الاعظم، پژوهشکده باقرالعلوم(ع)، ص207.
43. میزان الحکمه، ج1، ص 720، ح 4603.
44. همان، ص 719، ح 4593.
45. همان، ج3، ص2007، ح 13135.
46. همان ، ج 2، ص 1401.
47. همان، ج 3، ص 1988، ح 13029.
48. همان، ج2، ص 1757.
49. همان، ج3، ص 2008، ح 13145.
50. طه/ 121.
51. نساء / 27.
52. تفسیر تسنیم، عبدالله جوادی آملی، ج4، ص 344، مرکز نشر اسراء.
53. منشور جاوید قرآن، جعفر سبحانی، ج1، ص 94، چاپ فرهنگ، 1360ش.
54. فضایل و سیره حضرت محمد(ص) در آثار علامه حسن زاده آملی، عباس عزیزی، ص89، انتشارات صلاة، قم، چ1، 1381ش.
55. کارنامه سیاسی، اجتماعی، اخلاقی محمد(ص)، محمدحسین مظفر، مترجم: مصطفی زمانی، ص 241 تا 242، چ 1349ش.
56. الگوی برتر، شیوه مبارزه پیامبر اکرم با مفاسد اجتماعی، محمدرضا تویسرکانی، ص 249 ـ 307، چ 1، نشر آرام دل.