طبق آماري که از روايات ترتيب نزول به دست مي آيد، 86 سوره مکي و 28سوره مدني است که در اين گروه بندي سه معيار وجود دارد :
1- معيار زمان
بيش تر مفسرين معتقدند که معيار مکي يا مدني بودن هجرت پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله از مکه به مدينه است. هر سوره اي که پيش از هجرت نازل شده مکي و هر سوره اي که پس از هجرت نازل شده است مدني به شمار مي رود، خواه درمدينه نازل شده باشد خواه در سفرها. و حتي در مکه در سفر حج يا عمره يا پس ازفتح، چون پس از هجرت بوده است، مدني محسوب مي شود. ملاک هجرت نيزداخل شدن به مدينه است. بنابر اين آياتي که پس از هجرت از مکه و پيش از ورودبه مدينه، در راه بر پيامبر نازل شده است، مکي محسوب مي شود. مثلا آيه ان الذي فرض عليک القرآن لرادک الي معاد. . . (1) بر اساس اين تعريف و ملاک که پس از خروج ازمکه در راه بر پيامبر نازل شده، مکي است.2- معيار مکان
هر چه در شهر مکه و پيرامون آن نازل شده مکي است. و هر چه در مدينه و پيرامون آن نازل گرديده مدني است، خواه پيش از هجرت يا پس از آن نازل شده باشد. پس آن چه در غير اين دو منطقه نازل شده باشد نه مکي است و نه مدني. در اين زمينه جلال الدين سيوطي روايتي آورده است که پيامبر صلي الله عليه و آله فرمودند :«انزل في ثلاثة امکنة : مکة و المدينة و الشام »که طبق گفته ابن کثير، مقصود از شام تبوک است (2) .
3- معيار خطاب
هر سوره اي که در آن، خطاب به مشرکان مي باشد مکي و هرسوره اي که در آن خطاب به مؤمنان مي باشد، مدني است. در اين زمينه ازعبد الله بن مسعود حديثي آورده اند که گفته است : «هر سوره که يا ايها الناس در آن به کار رفته باشد، مکي است و هر سوره که يا ايها الذين آمنوا در آن به کار رفته باشدمدني است » (3) ، زيرا در مدينه غلبه با مؤمنان بوده و در مکه با مشرکان. البته درسوره هاي مدني مانند سوره بقره، يا ايها الناس به کار رفته که کليت اين معيار راخدشه دار مي کند.براي تشخيص سوره هاي مکي و مدني، ملاک هايي را مشخص کرده اند که هريک به تنهايي نمي تواند ملاک جامع و مانع باشد. بلکه اين ملاک ها روي هم رفته تاحدودي تعيين کننده است. به طور کلي ملاک ها و علايم براي تشخيص، عبارت است از : 1) نص و خبر، 2) علايم صوري و ظاهري، 3) علايم محتوايي و معنوي.
علامه برهان الدين ابراهيم بن عمر بن ابراهيم جعبري (متوفاي 732) مي گويد : «براي شناخت مکي و مدني دو راه وجود دارد : سماعي، که از راه نقل و روايت به دست مي آيد. قياسي، که از روي ضابطه تشخيص داده مي شود». آن گونه که علقمة بن قيس (متوفاي 62) از عبد الله بن مسعود روايت کرده است : «هر سوره اي که در آن يا ايهاالناس آمده باشد يا لفظ «کلا»استعمال شده باشد يا در ابتداي آن حروف مقطع باشد-جز زهراوين (بقره و آل عمران) و نيز سوره رعد که بنا بر قولي مدني است-يادر آن قصه آدم و ابليس آمده باشد-جز سوره هاي طولاني-يا سوره اي که در آن سر گذشت انبياي سلف و امت هاي گذشته آمده باشد مکي است، و هر سوره اي که در آن از فريضه و تکاليف و حدود شرعي سخن گفته شده باشد، مدني است » (4) .
برخي خصوصيات ديگري براي شناخت سوره هاي مکي و مدني ذکر کرده اندکه عبارت است از :
1- کوتاهي آيات درون يک سوره و نيز کوتاهي سوره، نوعا مکي بودن آن رامي رساند. و بلندي آيه هاي يک سوره علاوه بر بلندي سوره نوعا مدني بودن آن راثابت مي کند.
2- لحن تند و شديد سوره بيش تر با اهل مکه است که اهل عناد و لجاج ومقاومت در مقابل حق بوده اند، ولي لحن ملايم و خفيف، مدني بودن سوره رامي رساند که بيش تر خطاب به مؤمنين است.
3- بحث درباره اصول معارف و اصل ايمان و دعوت به اسلام از ويژگي هاي سوره هاي مکي است. و در سوره هاي مدني بيش تر از تفاصيل احکام و بيان شريعت اسلام سخن گفته شده است.
4- دعوت به پايبند بودن به اخلاق و استقامت در راي و سلامت عقيده و ترک لجاج و عناد و نيز برخورد تند با عقايد باطل مشرکان و ناچيز شمردن انديشه هاي تهي و بي اساس آنان، از خصايص سوره هاي مکي به شمار مي رود. در حالي که برخورد با اهل کتاب و دعوت آنان به ميانه روي در عقايد و افکار و انديشه ها و نيزمبارزه با منافقين و ذکر خصايص و صفات آنان از ويژگي هاي سوره هاي مدني است.
5- غالبا خطاب ها با عنوان يا ايها الناس. . . از ويژگي هاي سور مکي است و باعنوان يا ايها الذين آمنوا از خصايص سور مدني است.
البته اين ويژگي ها هرگز کليت ندارد، بلکه صرفا درباره برخي از انواع صدق مي کند. و در صورت اجتماع چندين خصيصه، اگر موجب علم و يقين شود و نص معارضي در ميان نباشد، قابل اعتماد است، و موجب قوت احتمال و اطمينان مي شود. در اين صورت است که نتيجه کار برد فقهي و تاريخي و غيره دارد. بنابر اين ملاک تشخيص مکي و مدني، يا نقل و خبر است که اصطلاحا سماعي مي گويند. يااجتهاد و شواهد ظاهري و صورت جمله بندي و داشتن سجع و وزن و کوتاهي آيات و سوره هاست يا شواهد محتوايي است. بدين معنا که شکل بيان اصول عقايد واحکام و برخورد با کفار و منافقين نشانه مکي و مدني بودن سوره است.
--------------------------------------------
پي نوشت ها :
1- قصص 28 : 85.
2- الاتقان، ج 1، ص 23.
3- المستدرک، ج 3، ص 18-19.
4- البرهان، ج 1، ص 189.