سرآغاز
يکى از بارزترين امتيازهاى جوامع ايده آل، داشتن اقتصادى سالم، پويا و وجود مجريان فعال، متعهد و کاردان در عرصه هاى اقتصادى است . پيامبران الهى نيز براى ايجاد قسط و عدالت در سطح وسيع آن در ميان اقشار مختلف جامعه و تامين نيازهاى مادى مردم و آبادانى و آسايش آنان به وسيله توزيع عادلانه امکانات، سرمايه ها، ايجاد زمينه هاى مناسب، اطلاع رسانى همگانى و بالاخره ترويج احسان، نيکوکارى و خدمت رسانى کوشيده اند تا مردم را به سوى سعادت و نيک بختى سوق دهند . اين تلاشها که در جهت تحقق بخشيدن به مقاصد الهى و اهداف آسمانى اديان توحيدى و پيامبران و فرستادگان از سوى خداوند متعال انجام مى گيرد، به منظور فراهم نمودن زمينه هاى عبوديت و قرب الهى براى عموم انسانهاى سعادت طلب و حقيقت خواه مى باشد .در اين نوشتار به مناسبت ميلاد حضرت جعفر صادق عليه السلام و ضرورت رفع مشکلات مادى شهروندان به بررسى برخى از انديشه هاى اقتصادى امام صادق عليه السلام در عرصه جامعه اسلامى مى پردازيم .
ارزش کارهاى اقتصادى
آن حضرت کار و تلاش در راه تامين نيازهاى ضرورى زندگى را همسان با جهاد در راه خدا قلمداد مى کرد و مى فرمود: «الکاد على عياله کالمجاهد فى سبيل الله؛ (1) آن که براى تامين معاش خانواده اش تلاش کند، همانند رزمنده در راه خدا است .»از منظر پيشواى ششم عليه السلام افراد سست عنصر و بى کار و بى تفاوت، مورد خشم و غضب الهى هستند؛ چنان که مى فرمايد: «ان الله عز وجل يبغض کثرة النوم و کثرة الفراغ؛ (2) خداوند متعال زيادى خواب و بى کار بودن را دشمن مى دارد .»
علاء بن کامل يکى از ياران آن حضرت روزى به محضرش شتافت و التماس دعا گفت، و اضافه نمود که: اى پسر پيامبر صلى الله عليه و آله! از خداوند متعال بخواه که زندگى راحت و مرفهى داشته باشم! امام صادق عليه السلام پاسخ داد: «لا ادعولک، اطلب کما امرک الله عز وجل؛ (3) من برايت دعا نمى کنم، تو [زندگى مرفه و راحت را] از همان راهى بخواه که خداوند متعال به تو فرمان داده است [يعنى از راه تلاش و کوشش] .»
بهبود بخشيدن به وضع زندگى و تدارک برخى از برنامه هاى اقتصادى در جامعه نه تنها نقص و عيبى براى يک انسان مسلمان به حساب نمى آيد، بلکه ناشى از قوت ايمان و اراده استوار او در راه رسيدن به اهداف والاى معنوى است . رئيس مذهب جعفرى عليه السلام بر اين انديشه پاى مى فشرد که: «ينبغى للمسلم العاقل ان لا يرى ظاعنا الا فى ثلاث: مرمة لمعاش او تزود لمعاد او لذة فى غير ذات محرم؛ کوچيدن براى يک مسلمان عاقل شايسته نيست مگر در سه مورد: بهبود بخشيدن به وضع اقتصادى (سفرهاى تجارتى و . .). ، کسب توشه آخرت (سفرهاى زيارتي)، رسيدن به لذتهاى حلال (سفرهاى تفريحي) .» (4)
امام صادق عليه السلام افزون بر ترغيب بندگان صالح به سوى فعاليتهاى اقتصادى، خود نيز به غلامش، مصادف، چنين دستور مى داد: «اتخذ عقدة او ضيعة فان الرجل اذا نزلت به النازلة او المصيبة فذکر ان وراء ظهره ما يقيم عياله کان اسخى لنفسه؛ (5) مکانى پر درخت و يا ملک ثابت و غيرمنقولى به دست آور! چرا که هر گاه براى شخصى حادثه اى يا مصيبتى رخ نمايد و احساس کند که براى تامين خانواده خود پشتوانه اى دارد، روح [و جانش] راحت تر خواهد بود .»
پيشواى ششم از افرادى که در ظاهر زهد فروشى کرده، مردم مسلمان را به بهانه تقوا و ترک دنيا از فعاليتهاى اقتصادى منع مى کردند انتقاد مى نمود وشيوه غلط آنان را تخطئه مى کرد . سفيان ثورى از عالمان زهد فروش و ظاهر سازى بود که علاوه بر مردم عادى، امام صادق عليه السلام را نيز از مظاهر دنيوى منع کرد . او زمانى مشاهده کرد که امام صادق عليه السلام لباس نو و مناسبى پوشيده است، به امام عليه السلام گفت: تو نبايد خود را به زيورهاى دنيا آلوده سازي! براى تو زهد و تقوا و دورى از دنيا و مظاهر آن شايسته است . امام صادق عليه السلام با پاسخهاى منطقى خويش وى را به اشتباهات خود واقف ساخت و از تفکرات صوفى مآبانه و انحرافى وى به شدت انتقاد نمود و فرمود: «مى خواهم به تو سخنى بگويم، خوب توجه کن، سخن من به دنيا و آخرتت مفيد خواهد بود . اى سفيان! رسول گرامى اسلام در زمانى زندگى مى کرد که عموم مردم از نظر اقتصادى در مضيقه بودند و پيامبر صلى الله عليه و آله خود را با آنان در زندگى ساده و فقيرانه هماهنگ مى کرد، اما اگر روزگارى وضع معيشتى مردم بهتر شد اهل ايمان و نيکان و خوبان روزگار به بهره گيرى از آن سزاوارترند نه انسانهاى فاجر و منافق و کافر . اى ثوري! به خدا سوگند! در عين حالى که وضع معيشتى خوبى دارم و از نعمتها و موهبتهاى خداوند متعال کمال بهره را مى برم، اما از روزى که خود را شناخته ام شب و روزى بر من نمى گذرد مگر آنکه حقوق مالى خود را بر طبق فرمان خداوند متعال که بر من واجب کرده است، ادا مى کنم و به مصرف مناسبش مى رسانم .» (6)
رعايت اصول
يک فرد دور انديش در طول زندگى خود تلاش مى کند که با بهره گيرى از اصول کاربردى اقتصادى بر رفاه و آسايش خود و خانواده اش بيفزايد و زندگى آرام و راحتى را براى پيمودن راه سعادت داشته باشد . امام صادق عليه السلام برخى از اين اصول را چنين مطرح مى کند:الف) بهره گيرى از تجربه بدون ترديد تجربه کارى هر انسانى، او را در برنامه ريزيهاى آينده اش مدد مى کند و هر قدر تجربه هاى زندگى بيشتر باشد و انسان آنها را در زندگى اش به کار گيرد، مسلم است که توفيقات بيشترى در اين زمينه خواهد داشت . امير مؤمنان فرمود: «العقل حفظ التجارب؛ (7) از نشانه هاى خرد، نگه دارى تجربه هاست .» و در اين زمينه مسعود سعد زيبا گفته:
اى مبتدى، تو تجربه، آموزگار گير
زيرا که به، ز تجربه، آموزگار نيست