وجوب زكات فطره و شرايط آن

زکات فطره

پس از پايان يافتن ماه مبارك رمضان ؛ يعنى در شب عيد فطر، افرادى كه داراى شرايط باشند، بايد زكاتى بپردازند كه مقدار و موارد مصرف آن خواهد آمد. اين زكات به نام زكات فطره خوانده مى شود.
افرادى كه در شب عيد فطر داراى اين شرايط باشند زكات فطره بر آنها واجب است :
1- بالغ باشد.
2- عاقل باشد.
3- بنده كسى نباشد.
4- فقير نباشد (1).
فردى كه داراى شرايط فوق باشد بايد زكات خود و كسانى كه در مغرب شب عيد فطر نان خور او هستند را بپردازد، كوچك باشند يا بزرگ ، مسلمان باشند يا كافر، خرج آنان بر او واجب باشد يا نه ، در شهر خود او باشند يا در شهر ديگر (يعنى حتى اگر فرزند او كه نان خور اوست به مسافرت رفته باشد بايد زكات او را بدهد) و همچنين مهمانى كه با رضايت او پيش از غروب شب عيد فطر وارد خانه اش شده باشد، بايد زكات او را بدهد. (2)
مقدار زكات فطره : هر نفرى يك صاع كه تقريباً 3 كيلو است . (3)
جنس زكات فطره : گندم يا جو يا خرما يا كشمش يا برنج يا ذرت و مانند اينها (4).
وقت وجوب زكات فطره : شب عيد فطر. (5)
وقت پرداخت زكات فطره : از شب عيد تا ظهر روز عيد فطر و بهتر آن است كه در روز عيد بدهد و اگر نماز عيد مى خواند بنابر احتياط واجب قبل از نماز عيد بپردازد. (6)
مصرف زكات فطره : همان مصرف زكات مال است ، گر چه احتياط مستحب آن است كه فقط به فقراى مؤمن واطفان آنها و به مساكين بدهد. (7)

احكام زكات فطره

(مساله 1991) كسي كه موقع غروب يعنى قبل از غروب شب عيد فطر گرچه بچند لحظه باشد بالغ و عاقل و هوشيار است و فقير و بنده كس ديگر نيست، بايد براى خودش و كسانيكه نان‏خور او هستند، هر نفرى يك صاع كه تقريبا 3 كيلوگرم است گندم يا جو يا خرما يا كشمش يا برنج‏يا ذرت و مانند اينها بمستحق بدهد و اگر پول يكى از اينها را هم بدهد كافى است.
(مساله 1992) كسي كه مخارج سال خود و عيالاتش را ندارد و كسى هم ندارد كه بتواند مخارج سال خود و عيالاتش را بگذراند فقير است و دادن زكات فطرة بر او واجب نيست.
(مساله 1993) انسان بايد فطره كسانى را كه در غروب شب عيد فطر نان‏خور او حساب میشوند بدهد : كوچك باشند يا بزرگ، مسلمان باشند يا كافر، دادن خرج آنان بر او واجب باشد يا نه، در شهر خود باشند يا شهر ديگر.
(مساله 1994) اگر كسى را كه نان‏خور او است و در شهر ديگر است وكيل كند كه از مال او فطره خود را بدهد، چنانچه اطمينان داشته باشد كه فطره را میدهد، لازم نيست‏خودش فطره او را بدهد.
(مساله 1995) فطره مهمانى كه پيش از غروب شب عيد فطر با رضايت صاحبخانه وارد شده و نان‏خور او حساب میشود، بر او واجب است.
(مساله 1996) فطره مهمانى كه پيش از غروب شب عيد فطر بدون رضايت صاحبخانه وارد میشود در صورتيكه نان‏خور او حساب شود واجب است و همچنين است فطره كسيكه انسان را مجبور كرده‏اند كه خرجى او را بدهد.
(مساله 1997) فطره مهمانى كه بعد از غروب شب عيد فطر وارد میشود، بر صاحبخانه واجب نيست، اگر چه پيش از غروب او را دعوت كرده باشد و در خانه او هم افطار كند.
(مساله 1998) اگر كسى موقع غروب شب عيد فطر ديوانه يا بيهوش باشد، زكات فطره بر او واجب نيست.
(مساله 1999) اگر پيش از غروب بچه بالغ شود، يا ديوانه عاقل گردد، يا فقير غنى شود، در صورتيكه شرائط واجب شدن فطره را دارا باشد، بايد زكات فطره را بدهد.
(مساله 2000) كسيكه موقع غروب شب عيد فطر، زكات فطره بر او واجب نيست، اگر تا پيش از ظهر روز عيد شرطهاى واجب شدن فطره در او پيدا شود، مستحب است زكات فطره را بدهد.
(مساله 2001) كافرى كه بعد از غروب شب عيد فطر مسلمان شده فطره بر او واجب نيست. ولى مسلمانى كه شيعه نبوده، اگر بعد از ديدن ماه شيعه شود، بايد زكات فطره را بدهد.
(مساله 2002) كسيكه فقط به اندازه يك صاع كه تقريبا سه كيلو است گندم و مانند آن دارد، مستحب است زكات فطره را بدهد، و چنانچه عيالاتى داشته باشد و بخواهد فطره آنها را هم بدهد ميتواند بقصد فطره، آن يك صاع را بيكى از عيالاتش بدهد و او هم بهمين قصد بديگرى بدهد، و همچنين تا به نفر آخر برسد، و بهتر است نفر آخر چيزى را كه میگيرد بكسى بدهد كه از خودشان نباشد. و اگر يكى از آنها صغير باشد، ولى او بجاى او میگيرد و احتياط آنست چيزى را كه براى صغير گرفته بكسى ندهد.
(مساله 2003) اگر بعد از غروب شب عيد فطر بچه‏دار شود، يا كسى نان‏خور او حساب شود، واجب نيست فطره او را بدهد. اگر چه مستحب است فطره كسانى را كه بعد از غروب تا پيش از ظهر روز عيد نان‏خور او حساب میشوند بدهد.
(مساله 2004) اگر انسان نان‏خور كسى باشد و پيش از غروب نان‏خور كس ديگر شود، فطره او بر كسيكه نان‏خور او شده واجب است مثلا اگر دختر پيش از غروب بخانه شوهر رود، شوهرش بايد فطره او را بدهد.
(مساله 2005) كسيكه ديگرى بايد فطره او را بدهد، واجب نيست فطره خود را بدهد.
(مساله 2006) اگر فطره انسان بر كسى واجب باشد و او فطره را ندهد، بر خود انسان واجب نمیشود.
(مساله 2007) اگر كسى كه فطره او بر ديگرى واجب است‏خودش فطره را بدهد، از كسيكه فطره بر او واجب شده ساقط نمیشود.
(مساله 2008) زنى كه شوهرش مخارج او را نمیدهد، چنانچه نان‏خور كس ديگر باشد، فطره‏اش بر آنكس واجب است. و اگر نان‏خور كس ديگر نيست، در صورتيكه فقير نباشد، بايد فطره خود را بدهد.
(مساله 2009) كسى كه سيد نيست نمیتواند بسيد فطره بدهد حتى اگر سيدى نان‏خور او باشد، نمیتواند فطره او را بسيد ديگر بدهد.
(مساله 2010) فطره طفلى كه از مادر يا دايه شير میخورد، بر كسى است كه مخارج مادر يا دايه را میدهد. ولى اگر مادر يا دايه مخارج خود را از مال طفل بر ميدارد فطره طفل بر كسى واجب نيست.
(مساله 2011) انسان اگر چه مخارج عيالاتش را از مال حرام بدهد، بايد فطره آنان را از مال حلال بدهد.
(مساله 2012) اگر انسان كسى را اجير نمايد و شرط كند كه مخارج او را بدهد در صورتيكه بشرط خود عمل كند و نان‏خور او حساب شود بايد فطره او را هم بدهد ولى چنانچه شرط كند كه مقدار مخارج او را بدهد و مثلا پولى براى مخارجش بدهد، دادن فطره او واجب نيست.
(مساله 2013) اگر كسى بعد از غروب شب عيد فطر بميرد، بايد فطره او و عيالاتش را از مال او بدهند، ولى اگر پيش از غروب بميرد، واجب نيست فطره او و عيالاتش را از مال او بدهند.

مصرف زكات فطره

(مساله 2014) اگر زكات فطره را به يكى از هشت مصرفى كه سابقا براى زكات مال گفته شد برسانند كافيست. ولى احتياط مستحب آنست كه فقط بفقراى شيعه بدهد.
(مساله 2015) اگر طفل شيعه‏اى فقير باشد، انسان میتواند فطره را به مصرف او برساند، يا بواسطه دادن به ولى طفل، ملك طفل نمايد.
(مساله 2016) فقيري كه فطره باو میدهند، لازم نيست عادل باشد ولى احتياط واجب آنستكه به شرابخوار و كسيكه آشكارا معصيت كبيره میكند فطره ندهد.
(مساله 2017) به كسی كه فطره را در معصيت مصرف میكند نبايد فطره بدهند.
(مساله 2018) احتياط واجب آنست كه به يك فقير بيشتر از مخارج سالش و كمتر از يك صاع كه تقريبا سه كيلو است فطره ندهند.
(مساله 2019) اگر از جنسى كه قيمتش دو برابر قيمت معمولى آن است مثلا از گندمى كه قيمت آن دو برابر قيمت گندم معمولى است، نصف صاع كه معناى آن در مساله پيش گفته شد بدهد كافى نيست. و اگر آنرا بقصد قيمت فطره هم بدهد اشكال دارد.
(مساله 2020) انسان نمیتواند نصف صاع را از يك جنس مثلا گندم و نصف ديگر را از جنس ديگر مثلا جو بدهد. و اگر آن را بقصد قيمت فطره بدهد اشكال دارد.
(مساله 2021) مستحب است در دادن زكات فطره، خويشان فقير خود را بر ديگران مقدم دارد و بعد همسايگان فقير را، بعد اهل علم فقير را، ولى اگر ديگران از جهتى برترى داشته باشند، مستحب است آنها را مقدم بدارد.
(مساله 2022) اگر انسان بخيال اينكه كسى فقير است‏باو فطره بدهد و بعد بفهمد كه فقير نبوده چنانچه مالى راكه باو داده از بين نرفته باشد، میتواند پس بگيرد و به مستحق بدهد و اگر نتواند بگيرد بايد از مال خودش فطره بدهد و اگر از بين رفته باشد، در صورتيكه گيرنده فطره میدانسته با احتمال ميداده آنچه را گرفته فطره است، بايد عوض آنرا بدهد و الا، دادن عوض بر او واجب نيست و انسان بايد دوباره فطره را بدهد.
(مساله 2023) اگر كسى بگويد فقيرم، نمیشود به او فطره داد، مگر آنكه اطمينان پيدا كند يا از ظاهر حالش گمان پيدا شود كه فقير است‏يا انسان بداند كه قبلا فقير بوده است.

مسائل متفرقه زكات فطره

(مساله 2024) انسان بايد زكات فطره را بقصد قربت‏ يعنى براى انجام فرمان خداوند عالم بدهد و موقعيكه آن را میدهد، نيت دادن فطره نمايد.
(مساله 2025) اگر پيش از ماه رمضان فطره را بدهد صحيح نيست و احتياط واجب آن است كه در ماه رمضان هم فطره ندهد. ولى اگر پيش از رمضان يا در ماه رمضان بفقير قرض دهد و بعد از آنكه فطره بر او واجب شد، طلب خود را بابت فطره حساب كند مانعى ندارد.
(مساله 2026) گندم يا چيز ديگرى را كه براى فطره میدهد، بايد به جنس ديگر يا خاك مخلوط نباشد، يا اگر مخلوط است چيزيكه مخلوط شده بقدرى كم باشد كه قابل اعتنا نباشد و اگر بيش از اينمقدار باشد در صورتى صحيح است كه خالص آن بيك صاع برسد ولى اگر مثلا يك صاع گندم بچندين من خاك مخلوط باشد كه خالص كردن آن خرج يا كار بيشتر از متعارف دارد، دادن آن كافى نيست.
(مساله 2027) اگر فطره را از چيز معيوب بدهد كافى نيست. ولى اگر جائى باشد كه خوراك غالب آنها معيوب است اشكال ندارد.
(مساله 2028) كسی كه فطره چند نفر را میدهد، لازم نيست همه را از يك جنس بدهد و اگر مثلا فطره بعضى را گندم و فطره بعض ديگر را جو بدهد كافيست.
(مساله 2029) كسي كه نماز عيد فطر میخواند، بنا بر احتياط واجب بايد فطره را پيش از نماز عيد بدهد. ولى اگر نماز عيد نمیخواند، ميتواند دادن فطره را تا ظهر تاخير بيندازد.
(مساله 2030) اگر به نيت فطره مقدارى از مال خود را كنار بگذارد و تا ظهر روز عيد بمستحق ندهد، احتياط واجب آنست كه هر وقت آنرا میدهد نيت فطره نمايد.
(مساله 2031) اگر موقعى كه دادن زكات فطره واجب است، فطره را ندهد و كنار هم نگذارد، احتياط واجب آنستكه بعدا بدون اينكه نيت ادا و قضا كند فطره را بدهد.
(مساله 2032) اگر فطره را كنار بگذارد، نمیتواند آنرا براى خودش بردارد و مالى ديگر را براى فطره بگذارد.
(مساله 2033) اگر انسان مالى داشته باشد كه قيمتش از فطره بيشتر است، چنانچه فطره را ندهد و نيت كند كه مقدارى از آن مال براى فطره باشد اشكال دارد.
(مساله 2034) اگر مالى را كه براى فطره كنار گذاشته از بين برود، چنانچه دسترس بفقير داشته و دادن فطره را بتاخير انداخته، بايد عوض آنرا بدهد و اگر دسترس بفقير نداشته ضامن نيست، مگر آنكه در نگهدارى آن كوتاهى كرده باشد.
(مساله 2035) اگر در محل خودش مستحق پيدا شود، احتياط واجب آنست كه فطره را بجاى ديگر نبرد، و اگر بجاى ديگر ببرد و تلف شود، بايد عوض آنرا بدهد.
 

پي نوشت ها :
1 - توضيح المسائل امام خميني (ره) ، م 1991
2 - توضيح المسائل ، م 1991 و 1995
3 - توضيح المسائل ، م 1991
4 - همان .
5 - تحرير الوسيله ، ج 1ص 348
6 - تحرير الوسيله ، ج 1ص 348 توضيح المسائل ، م 2029
7 - توضيح المسائل ، م 2014